بررسی ساختار و بلاغت نوحه‌های عاشورایی یغما جندقی (1196ـ 1276ق)

مقدمه

شاعران شیعی در طول تاریخ ادبیات فارسی، برای بیان اعتقادات، ارزش‌ها و باورهای خود، از سلاح شعر سود جسته و به تبلیغ آیین خود پرداخته‌اند. شعر عاشورایی، جایگاه مناسبی برای ابراز عقاید و تبلیغ تشیع است. میرزاابوالحسن یغما جندقی، از مشهورترین شاعران عاشورایی‌سراست. وی در آغاز، «مجنون» تخلص می‌کرد، اما بعدها «یغما» را برگزید. او در دو زمینة کاملاً متضاد شهرت بسیار دارد: یکی سرایش هجویه‌های تند و زننده و دیگری سرودن مرثیه‌های عاشورایی قوی و ابتکار قالب نوحه.

مهارت یغما در قصیده‌سرایی و شهرت او، مرهون اشعار عاشورایی به ویژه نوحه‌هایش است. وی 24 قصیدة عاشورایی دارد و هشت مسمط، یک ترجیع‌بند و هشت رباعی را نیز به سرایش واقعة عاشورا اختصاص داده است. اما آنچه سبب شهرت وی شده، ابتکار قالب جدیدِ نوحه است. با بررسی دقیق نوحه‌های یغما، به پرسش‌های زیر می‌توان پاسخ داد:

1. آیا نوحه، قالب جدیدی است یا این‌که شاعر این نوع شعر را با ایجاد تغییر در قالب‌های دیگر به وجود آورده است؟

2. آیا زبان شعری قالب نوحه کاملاً عوامانه، ساده و قابل فهم است؟

3. کدام فنون بلاغی در قالب نوحه بیش‌ترین کاربرد را دارند؟

الف) ساختار

عمدة شهرت یغما، به ابتکار او در آفرینش نوحه‌های گوناگون برمی‌گردد. اگرچه پیش از او نیز نوحه وجود داشت، به دلیل تأثیرگذاری زیاد و هم‌چنین موقعیت زمانی مساعد وی، نوحه‌های او مقبول افتاده و مشهور شده است. نوحه‌های یغما ساختاری مستزادگونه دارند؛ او با افزودن بخش‌های فرعی به ساختمان قصیده، این نوع شعر را به وجود آورده است. گویا بخش‌هایی فرعی برای هم‌خوانی در نظر گرفته شده‌اند؛ در پایان هر بیت، تکرار می‌شوند و می‌توان آن‌ها را مانند ردیف‌های طولانی در حد جمله یا شبه‌جمله تصور نمود. به هر حال، ابتکارات یغما در نوحه‌سرایی را به چهار دسته می‌توان تقسیم کرد:

1. قصیده‌ای که بخش فرعی‌اش مانند ترجیع، تکرار می‌شود. این ترجیع در آخر مصراع دوم هر بیت و پس از قافیه ذکر می‌گردد؛ مصراع‌های نخستین نیز با بخش فرعی هم‌قافیه‌اند. یغما ده شعر به این شکل دارد که برای آشنایی، نمونه‌ای از آن‌ها و سپس مطلع دیگر اشعار آورده می‌شود:

(جندقی، 1375، ص284)

(پیشین)

(پیشین)

(همان، ص297)

(همان، ص314)

(همان، ص317)

(همان، ص324)

(همان، ص330)

(همان، ص337)

(همان، ص326)

2. قصیده‌ای که بخش فرعی‌اش از یک کلمه و یک جمله تشکیل می‌شود. در مصراع‌های زوج، این کلمه در پایان بخش اصلی تکرار می‌گردد و در مصراع‌های فرد، پایان بخش اصلی با دو بخش فرعی هم‌قافیه است؛ در واقع مصراع‌های فرد، قافیة درونی دارند.

دو نوحه از اشعار یغما به این شیوه سروده شده‌اند:

(همان، ص338)

(همان، ص340)

3. قصیده‌ای که بخش فرعی‌اش از یک شبه‌جملة « واویلا» و یک بخش دیگر تشکیل شده است که آن شبه‌جمله در تمام مصراع‌ها تکرار می‌شود. مصراع‌های نخستین (فرد) با بخش دوم، هم‌قافیه هستند:

(همان، ص354)

4. قصیده‌ای که در آن مصراع‌های دوم، خود به دو بخش تقسیم می‌شود و قافیة جداگانه دارند و ابیات، یکی در میان با دو بیت نخستین هم‌قافیه می‌شوند. با حذف ابیات میانی، یک قصیده تشکیل می‌شود و با کنار هم چیدن ابیات میانی، مثنوی با قافیة میانی به وجود می‌آید؛ دو شعر به این روش در میان نوحه‌های یغما، سروده شده است:

(همان، ص299)

(همان، ص288)

ب) بلاغت

«شاعر در قالب نوحه، به عنصر خیال یا کاربرد استعاره، مجاز یا تشبیه توجه خاصی ندارد و همچنین به دلیل همراهی مخاطبان، از عناصر بلاغی استفادة زیادی نمی‌کند.» (آذر، 1388، ص49)

این عامل و توجه یغما به آفرینش قالب‌های جدید، سبب شده است که نوحه‌های وی از نظر بلاغی و ادبی، از قصایدش ضعیف‌تر بوده و زبانی ساده‌تر داشته باشد.

-       بدیع

از آن‌جا که نوحه‌ها معمولاً به صورت گروهی و همراه با سینه‌زنی خوانده می‌شدند، فنون موسیقی‌آفرین، مانند: واج‌آرایی، جناس و اشتقاق در آن‌ها کاربرد دارند:

1. واج‌آرایی

یغما با نشاندن حروفی یکسان در کنار یک دیگر، هم‌آوایی (واج‌آرایی) ایجاد کرده و «ارزش موسیقایی کلام خود را به اوج می‌رساند.» (شمیسا، 1384، ص480)

(واج‌آرایی «س»)

تا زمزمة سوگ تو برخاست به عالم بنشست به ماتم

از صومعه تا خانة خمّار حسینم سردار حسینم

(واج‌آرایی «س»)

در پای سمندت سر و جان کردمی ایثار پیش از همه انصار

بودی اگرم رخصت پیکار حسینم سردار حسینم

(واج‌آرایی «س»)

(واج‌آرایی «ن»)

2. جناس

«جناس، یکی از آرایه‌های مشهور بدیع لفظی است و از آن‌جا که بر آهنگ و موسیقی کلام می‌افزاید و لطفی معنوی نیز با خود دارد، تأثیر سخن را در ذهن‌ها افزون می‌کند.» (صادقیان، 1388، ص48)

یکی دیگر از صنایعی که برای افزایش موسیقی و زیبا­سازی بیش‌تر کلام به یغما کمک کرده، جناس است. اغلب جناس‌ها از انواع ناقص هستند و جناس تام دیده نمی‌شود:

نگذاشتی تا رمق از جان اثر سر آغشته به خون

گه نعش ولی گاه موالی نگریدن مولای خدم را

(جناس مطرّف سر و در)

زیر و زبر چرخ و زمین آنچه در او هست، یکباره شد از دست

امکان تمکن چه مکین را چه مکان را کامشب شب قتل است

(جناس مضارع یا لاحق: زیر، زبر؛ مکان، مکین)، (جناس مطرّف: هست، دست)

(جناس مطرّف: در، سر، بر)

(جناس مزید: تاب، آب)

(مهر و مهر: جناس تام؛ مهر نخست به معنای آفتاب و مهر دوم به معنای محبت است.)

(جناس مطرّف: در، زر)

3. اشتقاق

اشتقاق نیز از فروع جناس و آن است که الفاظی را بیاورند که حروف آن‌ها متجانس و به یک‌دیگر شبیه باشند. یغما جندقی معمولاً اشتقاق را در کنار دیگر صنایع موسیقی‌افزا مانند واج­آرایی و یا جناس به کار می‌برد و شُکوه بیانش را چند برابر می‌کند:

نگذاشتی تا رمق از جان اثر سر آغشته به خون در

گر نعش ولی گاه موالی نگریدن مولای خدم را

زیر و زبر چرخ و زمین آنچه در او هست، یکباره شد از دست

امکان تمکن چه مکین را چه مکان را کامشب شب قتل است

4. تکرار

تکرار کلمه یا کلماتی خاص در یک بیت، غالباً برای تأکید و جلب توجه مخاطب صورت می‌گیرد و «کلام را خوش‌آهنگ و مطبوع می‌سازد.» (صادقیان، 1388، ص89)

مهم‌ترین عنصر در نوحه‌ها تکرار است؛ به طوری که می‌توان گفت نوحه بر پایة تکرار شکل می‌گیرد؛ بندهای تکراری و به حالت ترجیع که باید توسط مخاطبان هم‌خوانی شوند. ذکر تمام تکرارهای به کار رفته در نوحه‌های یغما در این مقال نمی‌گنجد. برای دریافتن این نکته، کافی است مطلع­های این اشعار را بازنگری کنیم تا بندهای فرعی را دریابیم. که در تمام ابیات تکرار شده‌اند تکرار در نوحه، به سوزناکی و ایجاد تکاپو و شور، کمک بیش‌تری می‌کند.

-       صنایع معنوی بدیع

نوحه‌های یغما، سرشار از صنایع مختلف معنوی همچون تضاد، تناسب، تلمیح، ایهام و لف و نشر هستند:

1. تضاد

«تضاد از مسائل اساسی ادبیات است و در بسیاری از آثار بزرگ ادبی، مدار بر تضاد است.» (شمیسا، 1386، ص119)

عاشورا، نمودار تضادها و برملاکنندة ضدیت‌هاست؛ عرشیان با ایمان، سعادت و نور در برابر فرشیان سراسر کفر، شقاوت و ظلمت ایستاده‌اند. شاعر پر‌آوازة قاجار، این تضاد‌ها را به خوبی نمایان ساخته است:

2. تناسب

«تناسب از مهم‌ترین عوامل در تشکل و استحکام فرم درونی شعر است.» (شمیسا، 1384، ص108)

یغما نیز از این صنعت به خوبی بهره گرفته و تصاویر شاعرانه‌ای را پدید آورده است.

3. تلمیح

«تلمیح در اصطلاح، آن است که اشاراتی ضمنی به گذشته‌های دور، اساطیر و داستان‌های معروف و زبانزد در شعر بکنند.» (فشارکی، 1387، ص144)

یغما در نوحه‌هایش بیشتر از قصاید به وقایع تاریخی نظر داشته و در سه بیت، به شخصیت‌های اسطوره‌ای اشاره کرده است. در چهار بیت نیز به داستان پیامبران نظر دارد:

شاعر برای ستایش و خوشامد بهمن قاجار یا والی و ذکر نام او، از زال و سامان و شهروز نیز نام برده است.

4. ایهام

«ایهام، سخنی غیرمستقیم است. ذهن در اولین برخورد با کلام ایهام‌دار، متوجه یک معنای آن می‌شود، اما بلافاصله با اندک تأملی ناگهان، معنی دوم آن را کشف می‌کند. این تلاش ذهنی و به دنبال آن کشف، سخت شادی‌آور است.» (وحیدیان کامیار، 1388، ص124) صنعت ایهام به دلیل تأمّل‌برانگیز بودن در نوحه کاربرد چندانی ندارد و یغما تنها در چند بیت به کار برده است:

قلب: دل یغما، سکّة تقلبی که در این صورت با زرد، نقد، اکسیر، سکّه و درم، ایهام تناسب می‌سازد.

مهر به معنای محبت به کار رفته، اما در معنای خورشید، با افلاک و اختر ایهام تناسب دارد.

همانند بیت پیشین، مهرِ دوم در معنای محبت به کار رفته، اما به معنای خورشید، با ماه، اختر، گیتی و روز ایهام تناسب ایجاد می‌کند.

کلمة کُشت با توجه به حاصل، برگ و بر و خرمن، واژة کِشت را به ذهن متبادر کرده و ایهام تبادر می‌سازد.

5. لف و نشر

«لف و نشر در اصطلاح بدیع، آن است که ابتدا چند چیز را در کلام بیاورند، آن‌گاه چند امر دیگر از قبیل صفات یا افعال بیاورند که هر کدام از آن‌ها به یکی از چیزهایی که در اول گفته‌اند، راجع و مربوط باشد، اما تعیین نکنند که کدام یک از آن امور به کدام یک از آن اشیاء برمی‌گردد، بلکه آن را به فهم و ذوق شنونده بازگذارند.» (همایی، 1369، ص279) استفاده از این صنعت، باعث برانگیختگی ذوق ادبی و کشف و لذت هنری در مخاطب می‌شود:

-        بیان

از انواع صور خیال، مانند تشبیه، استعاره و تشخیص، در نوحه‌های یغما به وفور یافت می‌شود.

1. تشبیه

تشبیه، مهم‌ترین صورت خیالی و نشان‌دهنده ذهن و اندیشه شاعر است. «تشبیه مهم‌ترین عنصر دستگاه بلاغی است که صورت‌های دیگر خیال ... ازآن ناشی می‌شود. تشبیه نشان‌دهنده‌ وسعت و زاویه دید شاعر است.» (رضایی جمکرانی، 1384، ص87)

در نوحه‌ها میزان اضافة تشبیهی اندک است:

عمدة تشبیهات از نوع مرسل یا صریح هستند و ادات تشبیه در آن‌ها ذکر شده است:

بیت زیر یکی از زیباترین تشبیهات، است که مشبه و مشبه‌به‌های متعددی به صورت متوالی ذکر شده‌اند:

2. استعاره

استعارات به‌کار رفته در نوحه‌ها، مشبهٌ‌به‌هایی از امام و اهل‌بیت:، دشمنان و دنیا هستند:

روباه، سگان و ماکیان، استعاره از دشمنان است و شیر و شاهین، استعاره از اهل‌بیت:.

زاغان کهسار خلاف، استعاره از دشمنان و طایران قدس، استعاره از اصحاب عاشور است.

تمام موارد فوق، استعاره از امام حسین7 است.

آفتاب، استعاره از امام حسین7 و شاه اختران، استعاره از خورشید است.

خونخواره منزل، استعاره از دنیاست.

3. تشخیص

جاندارانگاری، نوعی از استعارة مکنیه است که تعداد آن در نوحه‌های یغما بی‌شمار است. وی در موارد بسیاری، روزگار، فلک و عناصر تقدیر را خطاب و سرزنش می‌کند که چرا این ظلم را در حق امام حسین7 به جا آورده‌اند:

فتنه انگیختن زمین، خاک بیختن مصیبت و سر داشتن زمین و زمان، همگی جاندار‌انگاری هستند.

نمودار بلاغی نوحه‌های عاشورایی یغما جندقی

صنایع بدیع در نوحه‌های عاشورایی یغما جندقی

عناصر بیان در نوحه‌های عاشورایی یغما جندقی

نتیجه‌گیری

اگرچه یغما جندقی از طبقة عوام بوده و تحصیلات ادبی ندارد، با استفاده از ذوق ادبی، درک شاعری و تسلط خود به قالب‌های سنتی شعر فارسی، توانسته در قالب قصیده، تغییراتی به وجود بیاورد و قالب جدیدی به نام نوحه بسازد. عمدة این تغییرات، اضافه کردن بخش یا بخش‌های مکرر به هر بیت است که در مجموع با این روش، چهار نوع نوحه ساخته شده است.

از آن‌جا که مردم عادی بیش‌ترین مخاطبان نوحه هستند، شاعر با هوشمندی، آن دسته از صنایع بلاغی را به کار گرفته که علاوه بر زیبا‌سازی کلام و پدیدآوردن تصاویر شاعرانه، برای مخاطب عام نیز قابل درک و فهم باشد و نیاز به تفکر و دقت زیادی نداشته باشد.

یکی از مهم‌ترین عوامل در جذابیت نوحه، بار موسیقایی کلام است؛ به همین دلیل، صنایعی همچون: واج‌آرایی، جناس، تکرار و اشتقاق، کاربرد بسیار زیادی دارند. در میان صنایع معنوی، از فنون ساده و زودفهم همچون: تضاد، تناسب و لف و نشر، بیش‌ترین استفاده شده است. البته تعدادی ایهام ساده نیز دیده می‌شود. یغما جندقی با آفرینش تشبیهات ساده، استعارات مصرحه و تشخیص، تصاویر شاعرانة زیبا و بکری دربارة واقعة عاشورا پدید آورده است.