بررسی تطبیقی علویات سیدحیدر حلّی و شهریار

مقدمه

تاریخ آغازین شعر دینی، با روزهای نخستین صدر اسلام به ویژه با پیروزی دعوت اسلامی، شکل گرفته است. شاعران جبهه اسلام، سهم بزرگی در گسترش و دفاع از اندیشه‌های اسلامی برعهده داشتند. حسان‌بن‌ثابت، کعب‌بن‌مالک و عبدالله‌بن‌رواحه، در شمار مشهورترین شاعرانی به شمار می‌آیند که از آن‌ها به عنوان بنیان‌گذاران شعر دینی می‌توان یاد نمود.

ادبیات علوی نیز در شمار این گونة شعری قرار دارد. این ادبیات، سرشار از مضامین زیبا در ذکر مناقب، صفات و ویژگی‌های اخلاقی امام علی† است که در طول تاریخ، از ابتدای شکل‌گیری ادبیات همواره وجود داشته است. مدح و رثای پیامبرˆ و اهل‌بیت ایشان و توصیف ویژگی‌های آنان، یکی از مدخل‌های بارز ادبیات متعهد است که در این میان مسأله ولایت امیرمؤمنان† و غصب خلافت، موجب شد تا حادثه عظیم و سرنوشت‌‌ساز غدیر، توجه شاعران را معطوف خود سازد و «غدیریات» را در تاریخ ادبیات شیعه به وجود آورَد. فضایل و مدایح امام علی† بر زبان‌ها جاری شد و شاعران ماجرای سقیفه و عاملان آن را تقبیح کردند. (حوفی، 1965، ص201)

در این میان، دو ملت ایران و عراق، بنابه دلایل مختلف بیش‌تر به این موضوعات پرداخته‌اند. ریشه‌های مشترک دینی و اعتقادی، برخی اشتراکات فرهنگی و گاه تجربه‌های اجتماعی مشابه در میان دو ملت، از جمله عواملی است که ادبیات دینی آن‌ها را به هم نزدیک ساخته است.

سیدحیدر حلّی، یکی از خطیبان و شاعران بزرگ قرن نوزدهم در عراق است که حجم بسیار گسترده‌ای از دیوان دو جزئی وی را اشعار دینی و به‌ویژه رثای امام حسین† دربرگرفته تا بدانجا که وی را «شاعرالحسین† و شاعر اهل‌البیت‰» می‌نامند. محمدحسین شهریار، شاعر معاصر ایران نیز از نمونه شاعران ولایی است که بیش از هفتصد بیت در مدح و رثای اهل‌بیت‰ و به‌ویژه امام علی† به زبان‌های فارسی و ترکی سروده که از صدق عاطفه شاعر خبر می‌دهد. بنابراین با توجه به ارتباط فرهنگی‌ - تاریخی و وجود زمینه‌های مشترک برای مقایسه و تطبیق بین آثار دو فرهنگ، نگارندگان در این پژوهش که به شیوه توصیفی‌- تحلیلی است، بر‌آنند به صورت تطبیقی، به بررسی و تحلیل سیمای امام علی† در شعر دینی دو شاعر و نیز نکات بلاغی و تصاویر هنری بپردازند که در مضمون‌پردازی از آن بهره جسته‌اند.

پیشینه پژوهش

از پژوهش‌هایی که درباره اشعار دینی سیدحیدر به رشته تحریر در‌آمده است، می‌توان به کامل سلیمان: الایدئولوجیا فی رثاء الحسین†‌، زهرا خانگاه: پایان‌نامه بررسی سیمای اهل‌بیت‰در اشعار سیدحیدر حلّی که در آن به ترجمه اشعار شاعر درباره اهل‌بیت‰ بسنده شده است، و عزیز فارس: السید حیدر الحلّی؛ أغراض و فنونه‌ اشاره کرد. درباره پژوهش‌های صورت‌گرفته درباره شهریار نیز می‌توان به مقاله شمس‌الدینی و هم‌کاران: «غدیریه‌های شهریار و بولس سلامه»، و عبداللهی: «تأثیر کلام علی† بر شعر شهریار» اشاره کرد. اما بر ‌اساس اطلاعات نگارندگان، تاکنون به تحلیل ادبی و تطبیق اشعار شهریار و سیدحیدر حلّی پرداخته نشده است.

فضیلت و عظمت حضرت علی†

حضرت علی† شخصیتی است که به یک گروه یاعقیده و مرام خاصی منحصر نیست و از نخستین روزهای طلوع پرفروغ اسلام تاکنون، شخصیت‌های بزرگی با گرایش‏های گوناگون مجذوب ابعاد شخصیت والای ایشان شده‏اند و هر یک به فراخور دانش، استعداد، گرایش و ذوق خویش، در توصیف ایشان قلم زد‌ه‏‌اند و در برابر بزرگی شخصیت ایشان سر تعظیم فرود آورده و از فضایل بی‌کران آن امام همام دم زده‌اند. پیامبر گرامی اسلامˆ درباره عظمت ایشان فرموده‌اند:

«لو أنّ الریاضَ اقلامٌ و البحر مدادٌ و الجِنَ حسابٌ و الانسَ کُتّابٌ ما احصوا فضائل علی بن ابی طالب». (مجلسی، 1403، ج35، ص258؛ ابن‌شاذان، 1422ق، ص159)

همان‌طور که از کلام گران‌قدر رسول گرامی اسلامˆ برداشت می‌شود، فضایل و صفات مولای متقیان علی‌بن‌ابی‌طالب به قدری گسترده است که بشر در بازگو کردن آن عاجز مانده و همین سبب شده تا شهریار، همانند تمامی شاعران شیعی، شیفته و حیران رازگشای عالم هستی شده، بسراید:

نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت                 متحیرم چه نا‌مم، شه ملک لا فتی را

(شهریار،1373، ص‌98)

جبران خلیل جبران، ادیب بزرگ مسیحی در وصف عظمت امام علی† می‌گوید:

«فَمَن أعجبَ بهِ، کانَ إعجابهُ موثوقاً بالفطرةِ و مَن خاصَمَه کانَ مِن أبناءِ الجاهلیّةِ». (امین،2001م، ص‌155)

«هر کس شیفته و دلداده علی گشت، شیفتگی و دلدادگی‌اش به رشته‌های فطرت بسته است و هر کس با او دشمنی نمود، از فرزندان جاهلیت است».

جایگاه امام علی† در شعر دو شاعر

همان‌گونه که گفته شد، سیدحیدر حلّی یکی از استوانه‌های محکم و استوار شعر عرب است که اشعارش فرسنگ‌ها از سطح نظم شاعرانه و ادیبانه فراتر رفته و سرشار از امواج عواطف ظریف و احساسات مؤثر و تصاویر خیال‌انگیز شاعرانه است. سید را در رثا و ثنای اهل‌بیت‰، به ویژه در مرثیه‌سرایی برای سالار شهیدان امام حسین†، بزرگ‌ترین شاعر عرب شمرده‌اند و معتقدند که هیچ شاعری در این عرصه به او نمی‌رسد. از این منظر، او را «شاعر الحسین†» لقب داده‌اند. وی در رثائیات خود توانسته اعجاب شاعران و ادیبان بزرگ عصر خویش را بر‌انگیزد، از این‌رو، بیش‌تر ناقدان وی را پیشوای صنعت رثا به شمار آورده‌اند. (الموسوی،1887، ص‌54؛ الخیاط، 1970، ص‌19)

وی در دو بیت، به مدح حضرت علی† و نیز در د‌و قصیده (شامل 148 بیت)، به رثای ایشان پرداخته و در خلا‌ل این ا‌بیات، به اوصاف و ویژگی‌های فردی، اجتماعی و سیا‌سی ایشان، همراه با تصویر حوادث تاریخی دوران حضرت و عوامل شهادت ایشان اشاره کرده است. وی در خلال رثا، بیش‌تر به مصائب و مشکلات جامعه خویش پرداخته، سعی در پیوند گذشته تاریخ با وضعیت اجتماعی و سیاسی حاکم بر روزگار خویش دارد. نگرش وی در این قصاید، تصویری خطابی- حماسی و روایی- تاریخی است و می‌توان گفت زبان عاطفه نیز در آن بسیار محسوس است. وی با بهره جستن از آیات و احادیث و تصاویر بلاغی و نیز با الفاظی فصیح و معانی عمیق اطلاعات تاریخی بسیاری را در آن گنجانده و در همه جای قصاید، به امام عصر† توسل جسته و طلب یاری کرده است. این یکی از ویژگی‌ها و تمایزات شعر سیدحیدر نسبت به شعر شهریار به شمار می‌آید و در تمام اشعار شیعی وی دیده می‌شود.

در شعر شهریار نیز مدح محاسن حضرت علی† بارها به چشم می‌خورد. جز ذات باری که از حد قیاس فراتر است، از آدمیان، نام هیچ‌کس به اندازه مولا علی†، وِرد زبان او نبوده است. علی† برای او، آینه حق و ترازوی عدالت و مظهر شجاعت و بسیاری فضایل دیگر است. به یک کلام، امام علی† برای شهریار " نماد اسلام " محسوب می‌شوند. تمامی خصلت‌های انسان مسلمان که نظرکرده خدا و رسولش باشد، در امام علی† جمع است؛ لذا امام علی† و ذکر و یاد و تکریمش، ترجیع‌بند بسیار مکرر شعر شهریار است.( منزوی، 1372، ص‌199)

وی در خلال اشعارش درباره حضرت علی†، با بهره جستن از تصاویری چون تشبیه، استعاره، تضاد، تلمیح و... و نیز با استفاده از آیات و روایات و احادیث شریف، به اوصاف و ویژگی‌های فردی، اجتماعی و سیا‌سی ایشان پرداخته است. گفتنی است که وی بیش‌تر به مدح و ثنای حضرت پرداخته و ابیاتی چند در رثای‌ ایشان سروده است.

بررسی تطبیقی اشعار دو شاعر

در بررسی اشعار سیدحیدر حلّی و شهریار دربارة حضرت علی† و حوادث مربوط به دورة ایشان، به مفاهیم و مضامین مشترک و غیرمشترک و تفاوت در سطح بیان و گفتار بر‌خوردیم که در این پژوهش به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود؛ بدین صورت که ابتدا به توصیف صفات اجتماعی امام† و پس از آن به بررسی حوادث و رویکردهای تاریخی، سیاسی و عاطفی موجود در اشعار دو شاعر پرداخته می‌شود:

1. عدالت

(حلّی،1404، ص‌56)

(شهریار،1385،ج2، ص‌ 1098)

پرداختن به عدالت امام علی†، از عناصر مشترک بین مضامین شعری دو شاعر است. جرج جرداق، نویسنده و متفکر مسیحی، در کتاب خود امام علی صدای عدالت انسانی، درباره حضرت علی† این‌گونه زبان به وصف می‌گشاید:

پناهگاه ضعیفان، برادر غریبان و پدر یتیمان است... آن‌گاه که روز روشن می‌شود، به اجرای عدالت در میان مردم و بر‌قرار ساختن برنامه‌های حق می‌پردازد؛ اما وقتی شب فرامی‌رسد و پرده تاریک شب گسترده می‌شود، برای آینده ملت به تلخی اشک می‌بارد‌. (جرداق،2010، ج1، ص‌40)

هر دو شاعر، عدالت را از صفات بارز امام† معرفی می‌کنند که حضرت در اجرای آن سنگ تمام گذاشته‌اند. سید حیدر، حضرت علی† را نماد کامل عدالت به شمار می‌آورد که با شمشیر کین، فرق عدالت را شکافتند. شهریار نیز با الهام‌پذیری از سخن جرج جرداق که می‌گوید: «ای روزگار تو را چه می‌شد اگر تمام نیروهای خود را بسیج می‌کردی و در هر عصری و زمانی، بزرگ‌‌مردی به نام علی را بدان عقل و بدان قلب، بدان زبان و بدان شمشیر، به انسانیت عطا می‌کردی!» (همان، ص‌37)، از این سخن به زیبایی تمام‌تر استقبال نموده و شعری را با این مضمون به رشته نظم کشیده و به عدالت‌محوری، جود و بخشش و شجاعت امام علی† پرداخته است. هر دو شاعر با بهره جستن از آرایه‌های لفظی چون استعاره مکنیه در «رأس‌العدل» و «مادر روزگار»، به کلام خویش ارزش هنری بیش‌تری بخشیده‌اند.

2. هدایتگری

(حلّی،1404، ص‌57)

(همان، ص‌77)

(شهریار،1373، ص‌406)

صفت هدایت‌گری از دیگر ویژگی‌های اجتماعی امام† است که هر دو شاعر بدان اشاره نموده‌اند. سیدحیدر در این ابیات، حضرت علی† را آیینه‌ تمام‌نمای مسیر حق و هدایت معرفی می‌نماید و مرگ او را مرگ هدایت و رستگاری قلمداد می‌کند که بعد از ایشان، امت گام در مسیر گمراهی نهادند و قتل حضرت را به‌دست کسانی که ایشان هادی و مرشد آن‌ها بود؛ خسرانی برای دنیا و آخرت‌ آن‌ها می‌بیند که دوباره به جاهلیت خویش بازگشته و از نعمت هدایت محروم گشته‌اند. شاعر با بهره‌گیری از استعاره مکنیه در بیت آخر، در انتقال این حس موفق عمل نموده و هدایت و رشد را هم‌چون انسانی دانسته که دوشادوش امام علی† بوده و با کشته شدن امام، او نیز می‌میرد و همراه حضرت دفن می‌شود. شاعر با این تصویر حسی، احساس فقدان هدایت را به مخاطب منتقل می‌کند. شهریار نیز در منظومه صدای خدا، با تأثیرپذیری از آیه شریفة: «و یقولُ ا‌لذینَ کفَرُوا لَولا اُنزلَ علیهِ ءَایةٌ مِن ربِّهِ اِنَّما أنتَ مُنذِرٌ و لِکلِّ قومٍ هادٍ[3]» و حدیث پیامبر اکرمˆ که خطاب به امام علی† فرمودند: «أنا المنذر و أنت یا علی الهادی إلی أمری» (مجلسی، 1403، ج35، ص‌400)، به هادی بودن امام† اشاره نموده، ایشان را جانشین برحق رسول خداˆ و برگزیده از طرف خداوند معرفی می‌نماید.

3. باب علم و معرفت

(حلی،1404، ص‌59)

(خشکنابی، 1379، ص‌84)

(شهریار، 1386، ص‌52)

هردو شاعر به طرز هنرمندانه‌ای، این ویژگی را به رشته‌ نظم کشیده‌اند. سیدحیدر در چکامه‌ای که در رثای سیدالشهدا† سروده، به حادثه سقیفه پرداخته و درآن چکامه، امام علی† را شهر علم خدا معرفی کرده و با استفاده از استفهام انکاری، معنای مورد نظر خود را قوت بخشیده است.

استاد شهریار نیز با الهام از حدیث نبوی در مورد امام علی† فرمودند : «أ‌نا مدینةُ العلمِ و علیٌ بابُها، فمَن ارادَ العلمَ فَلیأ‌تِ البابَ» (النیسابوری،1997، ج3، ص‌126)، با نبوغ و هنر خود، به معرفی هرچه بیش‌تر فضایل و کمالات حضرت علی† می‌پردازد.

4. ریشه‌کنی حکومت مستبدان

سیدحیدر و شهریار، نگاهی کلی به مسأله انسانیت و جوامع بشری جهان اسلام دارند و مسائل سیاسی و اجتماعی جهان اسلام را مطرح می‌کنند:

(حلّی، 1404، ص‌73)

(خشکنابی،1379، ص74ـ‌75)

سیدحیدر در قصیده فوق که در رثای امام† سروده است، از ستم ظالمان و سیاست‌هایی که درپیش‌گرفته‌اند، به امام زمان† شکایت می‌کند. اگر‌چه این قصیده، تصویری تاریخی و سیاسی را از وضعیت جامعه شاعر و حکومت‌های موجود در جوامع اسلامی ارائه می‌دهد، رویکرد عاطفی بر آن غلبه کرده و چنان با عاطفه و احساس درون شاعر عجین شده که با خواندن قصیده می‌توان حزن و اندوه وی را از مصیبت‌هایی که حکومت اسلامی بدان دچار گشته، احساس کرد. همان‌گونه که گفته شد، جامعه‌‌ای که سیدحیدر در آن می‌زید و متولیان حکومت ترکان عثمانی هستند، پر از فساد و استبداد بوده و عدالت اسلامی جای خود را به جور و ستم داده و معیارهای حکومت نبوی از بین رفته است. از این رو، شاعر از این اوضاع تحمل‌ناپذیر و پر از فساد و ظلم، به امام زمان† پناه می‌برد و از تلخی صبر و طولانی شدن انتظارش سخن رانده و با تعبیری زیبا، تلخی انتظار را به «فرورفتن خس و خاشاک در چشم» تشبیه کرده و فریاد کمک‌خواهی و عجز و ناتوانی خویش را به صدای شتری همانند ساخته که هنگام ذبح فریاد می‌زند و تنها راه نجات از این وضعیت را در ظهور حضرت مهدی† می‌بیند.

شهریار نیز به عنوان شاعری متعهد و بشردوست، به مسائل جاری در کشورهای اسلامی توجه دارد و آن را در اشعارش منعکس می‌کند. بیان این مسائل و مشکلات موجود در جامعه اسلامی و توجه به مسأله بشریت، نشان می‌دهد که نگاه شهریار، تنها به جامعه خود محدود نیست و نگاهی فراگیر و کلی به مسأله بشریت دارد. وی در غزل "یا علی"، از درد امت حضرت محمدˆ، اشغال قدس شریف، از قتل‌عام ملت فلسطین و جنگ‌های بی‌امان و صف بستن مسلمانان در راه مبارزه با کفر و دفاع از شرف و میهن خود سخن می‌گوید و از دستان خیبرگشای علی† علیه یهودیان که همان اسرائیل غاصب است، استمداد طلبیده، از ایشان می‌خواهد که با شمشیر ذو‌الفقار خویش، راه بسته کربلا و نجف را بگشاید و بشریت را از ظلم اسارت برهاند.

تفاوت تصویری که در ابیات گفته شده وجود دارد، این است که صحنه‌هایی که سیدحیدر از درد و رنج اشغال به تصویر کشیده، محسوس‌تر و تأثیرگذارتر از تصویر شهریار است و دلیل آن می‌تواند این باشد که سیدحیدر داخل در همین سرزمین‌های اشغال‌شده‌ای است که شهریار از آن سخن می‌راند. با این‌که سرزمین شهریار نیز در دوره حیات وی دچار هرج و مرج و اشغال بیگانگان بود، وجود رهبرانی مقتدر در عرصه دفاع از آرمان‌ها و معیارهای اسلامی، به مردم و شاعر دلگرمی می‌داد. اما سیدحیدر در جامعه‌ای است که حاکمانش، علما و رهبران آن را سرکوب و یا تبعید کرده‌اند و شاعر تنها راه نجات را در ظهور حضرت مهدی† می‌داند. نکته دیگر این که سیدحیدر دست‌آویز امام زمان† گشته، در حالی‌که شهریار از حضرت علی† طلب کمک کرده است. این اختلاف می‌تواند بیان‌گر این باشد که سید حیدر دنبال ایجاد فضایی برای قیام و شورش است و ندای انقلاب سر می‌دهد. اگرچه همین حس را در شعر شهریار نیز می‌توان احساس کرد، سیدحیدر با فراخواندن امام عصر† به عنوان منجی بشریت و قیام­کننده علیه ظالمان، به این مسأله جامه عمل پوشانده است.

5. لیلة المبیت

(حلّی،1404، ص‌55)

(شهریار،1373، ص‌616)

هر دو شاعر با رویکردی روایی‌- تاریخی، به لیلةالمبیت و ماجرای خوابیدن حضرت علی† در بستر پیامبرˆ و فداکاری ایشان در راه رسول خداˆ و دین اسلام سخن رانده و تحسر و اندوه خود را از کشته شدن کسی که جان خود را در راه حفظ اسلام به خطر انداخته و تمام توانش را در راه اعتلای دین و امت اسلامی به کار گرفته، بیان می‌دارند. سیدحیدر در مقام ستودن امام علی†، ایشان را «جان نبی» و شهریار او را «عشق‌بازی» تصور می‌کند که جان خویش را در راه معشوقش عرضه می‌دارد و هر دو بدین صورت، محبت عمیق بین این دو بزرگوار را به تصویر می‌کشند.

6. ضربت خوردن حضرت علی†

(حلّی،1404، ص‌56)

(شهریار،1373، ص‌616)

هر دو شاعر، به حادثه تاریخی‌- سیاسی ضربت خوردن حضرت علی† پرداخته‌اند. سیدحیدر صحنه ضربت خوردن حضرت را به تصویر می‌کشد و با تشبیه ساده و محسوس، ذلت و خواری قاتلش را که از شدت ترس و سرعت فرار بعد از زخمی کردن حضرت، نزدیک بود از پوست بدنش خارج شود، به تصویر می‌کشد و در بیت آخر، گوشه‌چشمی به این سخن رسول خداˆ دارد که فرمود:‌ «یا علی أشقی الاولینَ عاقِرُ الناقةِ، و أشقَی الاخرینَ قاتلُکَ». (ابوالفتوح رازی، 1318، ص‌587)

اما شهریار همانند سیدحیدر به طور مستقیم به اسم قاتل اشاره نمی‌کند. سیدحیدر از فرار ابن‌ملجم بعد از زخمی کردن حضرت و شهریار از دستگیری او و مدارای امام علی† با قاتلش بعد از جراحتش می‌گوید و به زیبایی، به توصیف جوا‌‌ن‌مردی و عدالت امام†، حتی در مورد قاتل خویش می‌پردازد و در بیت آخر با آوردن صنعت تضاد «دشمن‌دوست»، به جوان‌مردی امام† مهر تأیید می‌زند.

7. غدیر

(حلی،1404، ص‌57)

(خشکنابی، 1379، ص‌77)

(شهریار، 1385، ج1، ص‌147)

مسأله غدیر، یکی از مسائل سیاسی مهم در شعر شیعی است. غدیر، حساس‌ترین مقطع اسلام است که در آغاز شکوفایی، دین خدا را از خطر حتمی دشمنان داخلی و خارجی در بُعد فکری و معنوی نجات داد. غدیر صراط است. با ایمان به غدیر می‌توان از این صراط گذشت. (انصاری،1384، ص‌11) حادثه غدیر، حادثه سطحی، آسان و گذرا نیست، بلکه در مجرای دین اسلام و مسیر طولانی آن، عمیق‌ترین واقعه به شمار می‌رود. از این‌رو، ذکر آن در عرصه‌های مختلف اسلامی و پژوهش‌های دینی واجب و ضروری است؛ زیرا بیعت غدیر، مسأله‌ای است که با ذات دین اسلام و اصل وصایای پیامبرˆ مرتبط است. (هیفا، 2010م، ص‌613)

هر دو شاعر در اشعار خود، با شدت تمام به کسانی می‌تازند که شاهد بیعت رسول خداˆ با حضرت علی† بودند، اما در امر جانشینی ایشان سهل‌انگاری ورزیدند و به دفاع از حقانیت او نپرداختند. سیدحیدر با رویکردی سیاسی، به انکار غدیر توسط ناآگاهان و مخالفان اشاره می‌کند و بر این عقیده است که پس از رحلت رسول خدˆ، واقعه غدیر را انکار کردند و آن‌چه را که در پیش چشم همه اعلام شده بود، کتمان نمودند. وی برای به تصویر کشیدن هر چه بیش‌تر مظلومیت اهل‌بیت‰ و ملموس کردن آن برای مردم، از صنعت تشبیه بهره جسته و اهل‌بیت‰ را به کاروان هدایتی تشبیه کرده که بعد از ایشان، طعمه گرگ‌های پیر سیاه و بی‌مو گردیده‌اند و نادیده گرفته شدن حق ولایت امام علی† را به تکه گوشتی تشبیه کرده که بین دندان‌هایشان جویدند. وی در این‌جا به‌طور ‌غیر‌مستقیم، به فاجعه عظیم کربلا نیز اشاره دارد که به دلیل کینه‌های قدیمی که این منافقان از جنگ‌های بدر و احد و... داشتند، فرزند امام علی† را سر بریدند و شنیع‌ترین رفتارها را با خاندان نبوت انجام دادند.

شهریار نیز در دفاع از حقانیت ا‌مام علی† برای جانشینی پیامبرˆ، آشکارا به مسأله «غدیر» و جانشینی ایشان برای حاکمیت مسلمانان اشاره می‌کند و در ابیات پیش که به صورت مستزاد سروده شده، با بهره جستن از صنعت تضمین از خطبه حضرت رسولˆ: «مَن کُنتُ مولاهُ فهذا علی مولاه»، از عهدشکنان این واقعه تاریخی با عنوان «کر و کور» و «شیطان‌صفت» یاد می‌کند. زبان شهریار در این ابیات حماسی و کلماتش کوبنده است و از ورای این کلمات، می‌توان خشم شاعر را لمس کرد. همان‌قدر که شاعر در بیش‌تر اشعارش زبانی نرم و لطیف دارد، هنگامی که سخن از غدیر و ولایت و خانه‌نشینی امام علی† می‌شود، واژگانش آتشین و کوبنده است. این از ایدئو‌لوژی یک شاعر متعهد شیعی حکایت می‌کند که متناسب با اوضاع عمل می‌کند. اما می‌توان گفت شعرحیدر حلّی، عمق معنایی والایی دارد و در صدد نمایش رخدادهای تاریخ جهان اسلام بعد از رحلت رسول اکرمˆ است و به ریشه‌یابی و چرایی واقعه غدیر و به دنبال آن، به وقوع فاجعه کربلا از ابتدای تاریخ اسلام می‌پردازد.

8. حزن و اندوه

(حلّی،1404، ص‌56)

(خشکنابی،1379، ص‌81)

اندوه هستی و کاینات از ضربت خوردن و شهادت امام علی†، از دیگر مضامین مشترک موجود در اشعار دو شاعر، است. در شعر سیدحیدر، فرشتگان و رعد و باران و طبیعت، و در شعر شهریار در و دیوار و مرغان به گریه در‌آمده‌اند.

اگرچه اغلب اشعار سیدحیدر دارای زبانی حماسی است، در این ابیات بیشترین ارتباط عاطفی و هیجانی را با مخاطب خود دارد، به تصویر کشیدن ناله و ا‌ندوه فرشتگان و طبیعت و هستی، نشان می‌دهد که وی این فاجعه را نه‌تنها به انسان‌ها، بلکه به کل هستی تعمیم داده است و شدت غم و اندوه عناصر هستی را به قدری زیاد می‌داند که همه این عناصر، حضرت مهدی† را به استغاثه می‌طلبند. شهریار نیز به عنوان شاعر رمانتیک، آن‌جا که خواسته صحنه‌های شب ضربت خوردن امام علی† را به تصویر کشد، احساسش را در شعر رخنه داده و تصویرها را از سطح مدلول طبیعی فراتر برده است. این بخش از شعر شهریار، سرشار از احساسی دلگیر و غم‌انگیز است. صفاتی که شاعر به اشیا و شب داده، همگی در یک جهت حرکت کرده، احساس مخاطب را در پی خود می‌کشانند. «دستاویز شدن در» به دامن حضرت در نیمه‌های شب و «باز شدن شال از کمر» و «مانع شدن پرندگان» و ناله‌های دخترش حضرت زینبƒ و التماس او به پدر برای انصراف از پیمودن راه به سمت مسجد کوفه، همه این تصویرها دست به دست هم داده و عصاره احساس و فشرده عواطف شاعر را به جهان خواننده انتقال داده است. در تفاوت سطح زبانی شهریار و حیدر حلّی می‌توان گفت سیدحیدر گرچه از شاعران رمانتیک نیست، برخی از مضامین شعری وی هم‌خوانی کاملی با مضامین «مکتب رمانتیسم» دارد؛ همانند ابیات پیش‌گفته که در آن برای بیان احساس خویش، به دامن طبیعت و بهره‌گیری از عنصر تشخیص پناه برده اما کلمات نرم و آهنگین و تصاویر شعر شهریار که از مشخصه‌های شعر اوست، وی را بر شاعر کلاسیک عرب‌زبان که از لغاتی مستحکم و پر طمطراق بهره جسته، برتری داده است.

9. توسل

(حلّی،1404، ص‌54)

(خشکنابی، 1379، ص‌81)

هر دو شاعر در توسل خود، به اوضاع نابه‌سامان روزگار خویش اشاره کرده و از حضرت استمداد طلبیده‌اند. سیدحیدر در مدحیات خویش، از ستم حکومت عثمانی و حوادث روزگار، به امام† توسل می‌جوید و از مرکب مصیبت‌ها و بدبختی‌ها شکایت دارد که او را دنبال می‌کند. شهریار در غزل "یا‌علی"، از روزگاری می‌نالد که وی را پابند خویش کرده و از حضرت می‌خواهد تا به درک عشق حقیقی نائلش گرداند و از گرفتار شدن در دام انسان‌های روباه‌صفت نجات بخشد و از زندان دردمندی رهایی دهد. گویا شاعر از این‌که دل به عشق زمینی و دنیایی ببندد، واهمه داشته و طالب عشقی والاتر و ماندگارتر است؛ زیرا تنها عشق معنوی روح انسان را جلا می‌دهد و آرامش می‌بخشد. از این‌رو شهریار خسته و نا‌کام، دستگیر مولایش علی† شده تا از برزخی که گرفتارش گشته، نجات یابد و به عشق حقیقی نایل گردد. در واقع می‌توان گفت شکایت شهریار از نفس خویش است که اوضاع روزگار نیز بدان دامن زده و وی را بیش‌تر به سمت زندانی شدن در دنیای مادی سوق داده، در حالی‌که نگاه سیدحیدر به سمت حاکمان و مجریان قانون در جامعه حلّه است که با فساد و ظلم خویش، عرصه زندگی را بر مردم تنگ گردانده‌اند.

نتیجه

1. اشعار دو شاعر درباره حضرت علی† با وجود اختلاف زبان و محیط، از وجوه مشترک بسیاری برخوردار است.

2. مضمون‌ علویات هر دو شاعر، همراه با روشن‌فکری و اعتدال است و از غلو و اغراق پرهیز نموده‌اند.

3. هر دو شاعر به بُعد اجتماعی شخصیت حضرت بیش‌تر توجه نموده و در واقع در صدد معرفی نمودن ایشان به‌عنوان الگوی یک حاکم عادل اسلامی هستند که باید حکومت‌های جوامع اسلامی از وی سرمشق بگیرند.

4. سیدحیدر با فراخواندن امام زمان† در رثای امام علی†، به جنبه انقلابی شعر خویش قوت بخشیده و بدین طریق، به برانگیختن و فراخوانی برای ایستادگی در برابر استبداد و استعمار و نیز به تحریک وجدان‌های بیدار علیه ظلم و فساد و حکومت‌های خود‌کامه در جوامع اسلامی پرداخته است. اما نگاه شهریار در رثای امام علی† بیش‌تر از احساس و عاطفه صرف شاعر سرچشمه می‌گیرد.

5. هر دو شاعر در خلال علویات خویش، دنبال تهذیب اخلاق جامعه بوده و توانسته‌اند میان چالش‌های موجود در جهان اسلام و شعر خویش، پیوندی مناسب برقرار کنند؛ اما سهم سیدحیدر در این مسأله زیاد است. وی در مقام مقایسه میان اوضاع عصر خویش و حوادث دوران زندگی حضرت علی† برآمده و آن‌چه را که با جامعه عصر خویش متناسب بوده، از وضعیت اجتماعی و حکومت آن دوره استنباط کرده است.