نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه باستانشناسی دانشگاه تهران
2 باستانشناسی دانشگاه تهران
چکیده
کلیدواژهها
ایران جایگاه ویژهای در شکلگیری و تکامل بسیاری از صنایع و هنرهای دوران اسلامی دارد. صنایع چوبی که از لحاظ نقشمایه و بهویژه کتیبهنگاری، مبین بسیاری از جنبههای فرهنگی، اعتقادی و تاریخی هستند، در بین انواع آثار هنری دوران اسلامی، ارزش فوقالعادهای دارند؛ زیرا بسیاری از آنها مانند رحل، منبر و محجر، دارای کاربرد کاملاً مذهبی هستند. از آنجا که استان فارس بهویژه مناطق شمالی آن، جایگاه ویژهای در زمینه صنایع و هنرهای چوبی کشور دارد و بر اساس مطالعات میدانی، بسیاری از این آثار دارای کتیبههایی عمدتاً با مضامین مذهبی و شیعی جعفری هستند، منبعی موثق در مستندنگاری تاریخ تشیع در ایران و بهویژه منطقه فارس محسوب میشوند. بر این اساس، در این مقاله ضمن اشاره مختصر به تاریخچه تشیع در ایران و از جمله منطقه فارس، آثار چوبی مذکور شناسایی گردیده و کتیبهنگاریهای آنها بررسی، طرحبرداری و تحلیل تاریخی و علمی شدهاند. از جمله نتایج این تحقیق با توجه به وجود مضامین شیعی بهویژه ذکر صلوات کامله در بیشتر آثار چوبی دوران اسلامی استان فارس، این است که شیعه امامیه، مذهب رایج و راسخ در بین بسیاری از مردم این ناحیه به طور مستند از قرن چهارم هجری تاکنون بوده است.
روش پژوهش
این پژوهش ماهیتی فرهنگی، تاریخی و مذهبی با رویکردی هنری دارد که بر اساس آن، آثار چوبی و کتیبهدار ادوار مختلف اسلامی استان فارس که عموماً دارای مضامین شیعی است، شناسایی، بررسی و تحلیل علمی شدهاند. اطلاعات حاضر به سه روش به دست آمده است: 1. بررسیهای میدانی؛ 2. مطالعه منابع و متون مرتبط؛ 3. مصاحبه با برخی شخصیتهای باتجربه و آگاه.
گستره جغرافیایی پژوهش، موقعیت کنونی استان فارس و محدوده زمانی از قرن چهارم تا سیزدهم قمری را شامل میشود.
پیشینه تشیع
شیعه از لحاظ لغوی، به معنای یاران و پیروان است و در اصطلاح فقها و متکلمان، اعم از پسینیان و پیشینیان، بر پیروان امام علی7 و فرزندانش اطلاق میگردد. (ابنخلدون، 1362، ج1، ص1376) اولین نکتهای که باعث جدایی جریان شیعه از بقیه مسلمانان شد، دیدگاه خاصی بود که شیعه درباره مسأله امامت علی7 داشت. (جعفریان، 1369، ص15) بر اساس بسیاری از آیات و روایات، مفهوم شیعه در همان زمان حیات رسول اکرم9 وجود داشته، هر چند بروز عینی و شدید آن بعد از رحلت پیامبر9 به وقوع میپیوندد. به اعتقاد شیعه امامیه، خداوند بذر اولیه تشیع را در قرآن کریم نشانده و پیامبر اکرم9 در طول رسالتش، آن را آبیاری کرده است. شیخ طبرسی ذکر میکند که شیعه، به پیروان امام علی7 میگویند که با دشمنان او مبارزه میکنند و پس از او نیز از فرزندانش پیروی مینمایند. (طبرسی، 1358، ص11)
پیشینه تشیع در ایران
بسیاری از مناطق ایران از جمله قم، آوه، ری، طبرستان، دیلم، نیشابور، سبزوار، بیهق، طوس، کاشان و فارس، از اوایل اسلام، دوستدار اهل بیت: و معتقد به تشیع و به اصطلاح شیعهنشین بودهاند. این اعتقاد، با گذشت زمان و کشف حقیقت برای بسیاری از ایرانیان حقجو، به تدریج در سایر نقاط ایران نیز رواج یافته است. یکی از دلایل نفوذ تشیع در
همه سرزمینهای اسلامی از جمله ایران، محبوبیت علویان است. دلیل این محبوبیت نیز فضایل خاصی است که پیامبر9 در مورد اهل بیت: فرمودهاند. (جعفریان، 1369، ص33)
ایران در دوره خلیفه دوم فتح شد و اسلام در آن گسترش یافت. بسیاری از ایرانیان، چون اسلام را با بصیرت شناختند، بدان رغبت کردند و آن را پذیرفتند. (امین، 1345، ج1، ص278) نیز هنگامی که امام علی7 در عراق استقرار یافتند و حکومت نمودند، بسیاری از کوفیان و شهرهای اطراف به تشیع گرویدند و زمانی که کارگزاران آن حضرت به سرزمینهای اسلامی میرفتند، بسیاری بر اثر راهنمایی آن حضرت شیعه میشدند. به این ترتیب، تشیع در مکه، یمن، مصر، عراق و ایران، روزبهروز گسترش یافت. (همان، ص50) مهاجرت مسلمانان شیعه به ایران و اقامت آنان در شهرهای مختلف بهویژه قم که جزو اولین شهرهای شیعی در ایران محسوب میگردد، نیز یکی ازعلل گرایش ایرانیان به تشیع است.
از دیگر عوامل عمده گرایش ایرانیان به مذهب شیعه، حقطلبی و حقیقتجویی آنان و نیز نارضایتی ایشان از امویان و عباسیان بوده است. تبعیض نژادی که در طول دوران خلافت بنیامیه نسبت به موالی صورت میگرفت، یکی از علل عمده این نارضایتی بود؛ لذا یکی از نمونههای عملی و نظامی آن، در مقابله مختار و سپاهیانش علیه امویان به خونخواهی اهلبیت: دیده میشود که تعداد زیادی از موالی ایرانی در آن حضور داشتند. (دینوری، 1364، ص344)
اوج اقتدار شیعیان در ایران، در سدههای نخستین هجری در زمان حکومت آلبویه است. در طول قرن پنجم، به رغم سختگیریهای شدید سلجوقیان نسبت به شیعیان، مراکز شیعه به گسترش و شکوفایی خود ادامه دادند. (باسورث، 1369، ج5، ص 279)
مجاهدتهای فرهنگی، فکری و علمی خواجهنصیر به همراه فعالیتهای سیاسی او (جعفریان، 1381، ص51-59) و همچنین تأثیر مکتب حله و حلب و به طور مشخص علامه حلی بر تشیع ایرانیان در دوره ایلخانیان مشهود است تا جایی که اولجایتو تحت تأثیر او شیعه شد. (جعفریان، 1369، ص395) بعد از آن در دوره تیموریان نیز شیعیان به فعالیت خود ادامه دادند و حتی شاهرخ، توجه و احترام زیادی نسبت به آنها بهویژه سادات داشت و هدایای زیادی به آستان امام رضا7 تقدیم نمود. از شواهد این ادعا، علاوه بر دارالسیاده گوهرشاد در مشهد، دارالسیاده دیگری متعلق به همان دوره در کرمان است. (اوکین، 1386، ص187) حضور قراقویونلوها در آذربایجان و تبریز و گرایشهای شیعی آنان، زمینه را برای شکلگیری این مناطق به عنوان مهد حکومت تشیع در دوره بعد فراهم نمود (طهرانی، 1356، ص89) و بالاخره در سال 907 قمری، شاهاسماعیل صفوی مذهب شیعه را در ایران رسمیت بخشید.
پیشینه تشیع در فارس
فارس جزو مناطقی است که حضرت علی7 در زمان خلافت، کارگزارانی را در این ناحیه به خدمت گماشتند. به علاوه، شهرهای استان فارس نیز دارای فرماندار بودهاند؛ مانند منذربنجارود فرماندار اصطخر (ذاکری، 1378، ج1، ص152) و مصقلةبنهبیره شیبانی، فرماندار اردشیرخره، (بلاذری، ج2، 1394، ص160) این دو در آشنایی مردم این ناحیه با تشیع تأثیر داشتند. از طرفی ارتباط برخی از شیعیان اهل فارس با امامان و همچنین ورود امام رضا7 به ایران که عدهای برآنند مسیر حرکت ایشان از فارس نیز میگذشته، (جعفریان، 1369، ص153) بر جریان تشیع در این منطقه تأثیر گذاشته است. پس از حضور و شهادت امام رضا7 در ایران نیز شاهد ورود سادات از جمله خواهر و برادر بزرگوار آن حضرت به ایران هستیم. وجود بارگاه احمدبنموسی7 در ناحیه فارس، خود عامل مهمی در رواج تشیع در این ناحیه بوده است. (مدرس، 1369، ج3 ، ص169)
در طول دوران خلافت عباسیان بهویژه دوره حکومت راضی، حکومتهای شیعی در ایران قوت گرفتند و قسمتهای مرکزی از جمله فارس در دست آلبویه بود. آلبویه در سال 322 قمری، وارد شیراز شدند و این شهر را مقر محکمی برای حکومت آتی خود قرار دادند. (جعفریان، 1369، ص240) حکومت آلبویه در فارس طی سدههای چهارم و پنجم قمری و حمایت این حکومت از شیعیان، به نقطه اوجی در حمایت از مکتب شیعی تبدیل شد. عضدالدوله دیلمی که حکومت بر نواحی غربی ایران را با منصب امیرالامرایی از سوی خلیفه بغداد توأم کرد، توانست دوران بینظیری را در جهت شکوفایی هرچه بیشتر مکتب تشیع رقم بزند؛ چنانکه پیشرفت و فتوحات آلبویه، آنان را به بغداد نزدیک کرد و احمدبنبویه «معزالدوله» در سال 333 قمری وارد بغداد شد. شیعیان در این دوره، نسبتاً به راحتی فعالیت میکردند. آلبویه به طور جدی، حمایت از شیعیان را ادامه دادند و حتی به آراستن مزار امامان توجه خاص داشتند. اصطخری در المسالکوالممالک، از ناحیه شیعهنشین در فارس در طول قرن چهارم قمری با نام «خره» یاد میکند. (اصطخری، 1381، ص84)
ابنطباطبا در قرن پنجم نیز در کتاب خود به نام منتقلة الطالبیة، به محل مهاجرت علویان در ایران تا قرن پنجم قمری و نیز به سادات علوی ساکن در فارس اشاره دارد. (ابنطباطبا علوی اصفهانی، ١٣٧٧، ج1، ص 233ـ234 و 279) یکی از خاندانهای شیعی که در قرن پنجم به شیراز آمدهاند، خاندان دشتکی است که نسبشان به زیدبنعلیبنالحسین میرسد. از این خاندان، علمای بزرگی همچون: صدرالدین محمد دشتکی و پسرش غیاثالدین منصور، جریان فکری و فلسفی مهمی را در فاصله سدههای هشتم تا دهم در حوزه شیراز آغاز کردند و سپس به دوره ملاصدرا و اصفهان رساندند (بهارزاده ،1378، ص14) که هانری کربن از آن با عنوان «مکتب شیراز» یاد کرده است. (کربن، 1388، ص473)
از دیگر خاندانها و علمای شیعه در فارس، میتوان به خاندان حسینی، میرزای شیرازی و آیتاللهی شیرازی اشاره کرد (سعیدیزاده، 1387، ص76) که تا دوران معاصر، معارف شیعی را با کوشش تمام در این ناحیه حفظ نموده و گسترش دادهاند.
2. نگاهی به آثار چوبی
بشر از نخستین روزهای زندگیاش، از چوب استفاده کرده، اما آثار چوبی به علت زوالپذیری سریع، کمتر از دیگر اشیاء باقی مانده است. در عین حال تیرهای چوبی مکشوف در تپه آسیاب و یافتههای چوبی در چراغعلی تپه مارلیک و شهر سوخته، شاهد استفاده ایرانیان از این ماده طبیعی از قدیمترین ایام هستند. بعد از ظهور اسلام و با توجه به رواج احداث مساجد و دیگر بناهای اسلامی، صنعتگران و هنرمندان ایرانی، جزو اولین کسانی بودند که تمامی توان و استعداد خویش را صرف احداث و سپس تزیین مساجد کردند. هنرمندان چوب و منبتکار نیز همراه با معماران، آجرکاران، گچبران، کاشیکاران و سنگتراشان، در این زمینه فعالیت نمودند و آثاری را به وجود آوردند که متأسفانه امروزه بسیاری از آنها از بین رفتهاند، ولی به اتکای همان باقیماندههای ناچیز، میتوان گفت آنچه برای کاربرد و تزیین در بناها بهویژه مساجد به شکل در و پنجره و نیز منبر و رحل قرآن ساخته شدهاند، نمونههای بسیار ارزندهای از ذوق و هنر ایرانیان در زمینه هنر چوبکاری بودهاند.
قدیمترین آثار چوبی بعد از اسلام که بهدست ما رسیده، دو ستون و دو قطعه چوبی است که در ناحیه ترکستان غربی کشف شدهاند. (ماهفروزی، 1377، ص22) در ایران نیز یکی از قدیمترین آثار منبتکاری موجود که تاریخ نیمه اول قرن سوم هجری را دارد، یک لنگه درب چوبی متعلق به مسجد عتیق شیراز است. (دیماند، 1336، ص86-89) از دیگر آثار چوبی اوایل دوران اسلامی، منبر مسجد جامع قیروان متعلق به سال 247 قمری است که شماری از طرحهای هندسی آن، با طرحهای پنجرههای مشبک مسجد اعظم دمشق مرتبط است. (اتینگهاوزن و گرابار، 1378، ص111)
صنعت و هنر چوب در فارس
موقعیت و اوضاع اقلیمی و استراتژیک مناسب استان فارس، این منطقه را به یکی از قطبهای مهم سیاسی، فرهنگی و هنری در طول تاریخ تبدیل نموده است؛ به طوری که حکومتهای مختلفی، چه قبل و چه پس از اسلام، در آنجا به قدرت رسیدند و موجد آثار فرهنگی و هنری شاخصی گردیدند. به هر حال ناحیه فارس در طول دوران اسلامی، شاهد شکوفایی در بسیاری از رشتهها و ابعاد هنر اسلامی بوده که صنایع و هنرهای چوبین، از جمله ارزشمندترین آنها به شمار میآید. در این استان بهویژه شمال آن، آثار چوبی متعددی از دوران اسلامی بهویژه عصر ایلخانی بر جای مانده که اغلب کتیبهدار و محتوای مذهبی و شیعی دارند و لذا به عنوان یک سند تاریخی و حتی یک مدرک مذهبی ـ هنری از اعتبار بالایی برخوردارند.
از طرف دیگر، به علت عدمشناسایی و مطالعه دقیق علمی آثار مزبور از یک طرف و آسیبپذیر بودن آنها از طرف دیگر، مطالعه و مستندسازی فوری آنها ضروری است؛ زیرا علاوه بر ارائه تاریخ مستند صنعت و هنر ایران و بهویژه خطه فارس در دوران اسلامی، کمک مؤثری نیز به مستندنگاری تاریخ تشیع مینمایند؛ ضمن آنکه امید میرود شناسایی و معرفی آثار مزبور، موجبات محافظت بیشتر و مرمت بهتر و سریعتر آنها را نیز فراهم آورد.
اهمیت هنری و تاریخی آثار چوبی استان فارس
این آثار، عمدتاً به بناهای مقدس مانند مساجد و بقاع متبرکه و امامزادگان تعلق دارد. بیشک آثار چوبی بیشتری وجود داشته که چه بسا برخی از آنها از بین رفته، ولی تعلق آثار مورد مطالعه به اماکن و مراکز مذهبی و حرمتی که برای آنها قائل بودهاند، بهویژه وجود عنصر وقف، باعث حفظ و ماندگاری آنها شده است. این آثار، دارای کتیبههایی با مضامین عمیق شیعی هستند و آشکارا و به طور مستند، بر عقاید شیعی بسیاری از اهالی خطه فارس و همچنین صاحبمنصبان حکومتی و کارفرمایان آن منطقه در سدههای چهارم تا سیزدهم قمری دلالت مینمایند.
معرفی آثار چوبی استان فارس
بررسیها نشان داد که بیشتر آثار چوبی دوران اسلامی استان فارس، متعلق به سدههای هشتم تا سیزدهم هجری و مزین به کتیبه و نقش و نگارند. کتیبهها نیز مشتمل بر آیات و احادیث و بهویژه بسیاری از آنها دربردارنده مضامین و معارف شیعی جعفری مانند صلوات کامله بر چهارده معصوم: هستند. این محتوای شیعی نوشتهها، حتی در قدیمترین نمونه شناساییشده نیز دیده میشود که متعلق به قرن چهارم قمری است. اینک آثار شناساییشده را به ترتیب، بر اساس قدمت تاریخی هر یک بررسی و معرفی میکنیم. گفتنی است که در بررسی آثار برجایمانده، از سدههای پنجم تا هفتم، اثری چوبین در این زمینه شناسایی نشد.
1. ا ثر چوبی قرن چهارم قمری
تنها اثر چوبی رقمدار با محتوا و مضامین شیعی برجایمانده از قرن چهارم هجری در استان فارس، پنجرهای متعلق به سال 363 قمری است که در موزه تخت جمشید نگهداری میشود.
توضیح و محتوای کتیبهنگاری:در حال حاضر قدیمترین نمونه اثر چوبی متعلق به دوران اسلامی فارس، پنجره چوبی کوچک موجود در موزه تخت جمشید است. این پنجره چوبی، متعلق به دوره آلبویه و دارای نام «عضدالدوله ابوشجاح فناخسرو» به تاریخ 363 قمری است. روی دو لنگه پنجره، دو لوزی دیده میشود که در هر لوزی چهار کلمه «علی»به صورت معکوس وجود دارد، (قوچانی، 1380، ص90)
2.آثار قرن هشتم قمری
از قرن هشتم قمری، سه اثر چوبی بدین شرح شناسایی شدهاند: 1ـ2ـ محجر چوبی امامزاده اسماعیل متعلق به سال 704 قمری؛
2ـ2ـ محجر چوبی امامزاده محمد شورجستان متعلق به سال 772 قمری؛
3ـ2ـ محجر چوبی امامزاده سیدمیرمحمد در موزه شاهچراغ که فاقد تاریخ مکتوب است، اما با توجه به ویژگیهای فنی و هنری بهکار رفته، میتوان آن را متعلق به آثار قرن هشتم قلمداد نمود.
2ـ1. محجر چوبی امامزاده اسماعیل شهرستان اقلید (تصویر1؛ طرحهای1-2)
معرفی اثر:
نام: محجر چوبی امامزاده اسماعیل شهرستان اقلید.
محل: روستای امامزاده اسماعیل شهرستان اقلید.
تاریخ: 704 قمری.
توضیحات: محجر امامزاده اسماعیل، دارای تزیینات و کتیبههای بسیار ظریف و بینظیری است و یکی از آثار شاخص چوبی اوایل قرن هشتم به حساب میآید.
محتوای کتیبه:
کتیبههای موجود در این اثر شامل صلوات کامله چهارده معصوم: و ذکر نام سازنده «محمدبنصاحب السعید منصور قومذی» و تاریخ ساخت محجر، «اربع و سبعمائه» است.
تصویر1. محجر چوبی امامزاده اسماعیل تزیینات و قسمتی از کتیبه.
بخشهای مهم کتیبه
1. کتیبه بدنه محجر: «و قد اَمر أنشاء هذا العماره العبد الضعیف المحتاج الی رحمة ربه اللطیف محمد بن صاحب السعید کهف الحاج و زین الحرمین وجیهه الدین منصور القومذی غفر الله تعالی له و لوالدیه و لجمیع المومنین و المومنات و المسلمین و المسلمات الاحیاء منهم و الاموات فی التاریخ غره ذیالحجه اربع و سبعمائه من هجرة خیر البشر محمد بن عبد الله بن محمد بن عبدالمطلب علیه الصلوه و السلام و تحیه و الحمد لله رب العالمین».
2. کتیبه روی محجر: «بسم الله الرحمن الرحیم هذا القبر السید الاعظم العالم العالم المعظم الشهید السعید الغربه النسیب اسمعیل بن الامام المعصوم جعفر الصادق ابن الامام المعصوم الطاهر الباقر علم الاولین و الاخرین محمد بن الامام المطهر المعصوم زین العابدین علی بن الامام المعصوم المظلوم سبط سیدی المرسلین و خاتم النبیین الصادع بالدلاله القائم بالرساله المبعوث الی الاسود و الاحمر افضل الموجودین علی السبط الاعین ابوالقسم محمد المصطفی علیه صلوات ... و قره عین البتول صلوات الرحمن علیها حسین بن امیرالمؤمنین و قائد الغر المحجلین و وصی رسول رب العالمین علی المرتضی علیه و علیهم افضل و اکمل التحیات الهی به حرمت این معصومان کی بر همه رحمت کن».
و در ردیف دوم کتیبه سطح محجر چنین آمده است: «علی ولی الله اللهم صل علی المصطفی محمد و المرتضی علی و الزهرا فاطمه و المجتبی الحسن و الشهید الکربلا الحسین و السجاد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی علی و العسکری الحسن و المهدی محمد صاحب الزمان و مجد الرحمن علیهم الصلوه و التحیه والرحمه الصوله و الحمد لله رب العالمین».
از ویژگیهای این اثر که قدیمترین اثر چوبی شناساییشده مشتمل بر صلوات کامله در منطقه فارس است، ذکر نام هر یک از ذوات مقدسه چهارده معصوم علیهمالسلام به صورت طرحی تزیینی در لوحی مجزا (طرح 1) و نیز تکرار شش بار نام مبارک «علی7» است. (طرح 2)
طرح 1. نمونه کتیبهنگاری تزیینی محجر امامزاده اسماعیل (نام مبارک حضرت فاطمه و المجتبی).
طرح 2. طرح شمسهگون تکرار نام «علی» به تعداد شش بار بر بدنه محجر چوبی امامزاده اسماعیل.
2-2. محجر چوبی امامزاده محمد شورجستان (تصویر 2 ؛ طرحهای 3-7)
معرفی اثر:
نام: محجر چوبی امامزاده محمد
محل: روستای شورجستان آباده
تاریخ : 772 قمری
توضیحات: در روستای شورجستان از توابع آباده و در سی کیلومتری آن شهرستان، بر لب جاده آسفالته آباده - اصفهان، امامزادهای موسوم به محمد از نسل امام سجاد7 وجود دارد. ضریح قدیمی این امامزاده، یکی از نفیسترین کارهای چوب متعلق به قرن هشتم قمری است، که بر اساس کتیبه روی آن در سال 772 و به دستور «محمدبنمحمود بن عبدالرحمان السبزواری الخراسانی» ساخته شده است. از نکات مهم این کتیبه، ذکر آیه تطهیر، صلوات کامله و نام علی7 است که آشکارا، بر مضامین شیعی دوازده امامی تأکید مینمایند.
تصویر 2. محجر چوبی امامزاده محمد شورجستان سطح فوقانی.
بخشهای مهم کتیبه: آیه تطهیر (احزاب، آیه33) و دو آیه بعد از آن و روایتی از پیامبر اکرم9 به شرح ذیل است:
کتیبه سطح: «قال الله تعالی انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا (33) واذکرن ما یتلی فی بیوتکن من آیات الله و الحکمه ان الله کان لطیفا خبیرا (34) ان المسلمین و المسلمات و المومنین و المومنات و القانتین و القانتات و الصادقین و الصادقات و الصابرین و الصابرات و الخاشعین و الخاشعات و المتصدقین و المتصدقات و الصائمین و الصائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات اعد الله لهم مغفرةً و اجرا عظیما (35) و قال النبی القرشی الهاشمی الابطحی المکی المدنی صلوات الله و سلامه علیه و آله الطیبین الطاهرین اجمعین کل حسب و نسب ینقطع یوم القیامه الا حسبی و نسبی هذه الروضه المطهره المدفن الامام المعصوم محمد من اولاد زین العابدین المعصوم صلوات الله علیهم».
طرح 3. خط ثلث بهکاررفته قسمت سطح محجر سمت راست.
کتیبه بدنه محجر: «امر بعماره هذا الصندوق و بنا هذه البقعه المبارکه البهلوان الاعظم افتخار الشجعان العجم صاحب الخیرات و منشی المبرات المخصوص بعنایه الرحمن .... محمد بن محمود بن عبدالرحمن السبزواری الخراسانی ادام الله دولته و تقبل الله حسناته و جزاه خیرا عن مبراته فی شهر النبی صلی الله علیه و آله و سلم شعبان المعظم سنه اثنی و سبعین و سبعمائه و الحمد لله رب العالمین اللهم صل علی محمد المصطفی و صل علی علی المرتضی و صل علی فاطمه الزهرا و صل علی خدیجه الکبری و صل علی الحسن المجتبی و صل علی الحسین الشهید بکربلا و صل علی علی زینالعابدین و صل علی محمد الباقر و صل علی جعفر الصادق و صل علی موسی الکاظم و صل علی علی بن موسی الرضا و صل علی محمد التقی و صل علی علی النقی و صل علی الحسن العسکری و صل علی محمد المهدی صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین».
طرح 4. خط ثلث بهکاررفته در بدنه کنار محجر سمت بالا شامل آیه تطهیر.
طرح5. طرح کتیبه «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله».
تصویر3. قسمتی از کتیبه سطح شامل عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله».
طرح شماره 6. گرهچینی و شمسه مرکزی در بدنه سمت راست محجر شورجستان کتیبه کوفی متضمن نام مبارک حضرت علی7.
طرح شماره 7. شمسه دوازدهپر مرکزی بدنه محجر شورجستان کتیبه کوفی متضمن نام مبارک حضرت علی7.
3. محجرچوبی سیدمیرمحمد موجود در موزه شاهچراغ (تصویر 4؛ طرح 8)
معرفی اثر:
نام: محجر چوبی امامزاده سیدمیرمحمد
محل: موزه شاهچراغ شیراز
تاریخ: علیرغم اینکه تاریخ دقیقی روی این اثر ذکر نشده، سبک و نوع خط و تکنیک بهکاررفته در آن، بسیار شبیه آثار بررسیشده قرن هشتم است. لذا آن را در زمره آثار قرن یادشده قلمداد نمودهایم.
توضیحات: آرامگاه حضرت سیدامیرمحمد فرزند گرامی حضرت موسیبنجعفر7 که با برادرش شاهچراغ از یک مادرند، در مجموعه شاهچراغ قرار دارد. (رستگار، 1387، ص207) در جانب شرقی صحن شاهچراغ، معبری است که به صحن زیارتگاه سیدمیرمحمد میرود. (مصطفوی، 1375، ص65) این زیارتگاه، دارای محجر چوبی با کتیبههایی به دو خط کوفی و ثلث است و هماکنون در موزه شاهچراغ نگهداری میشود.
تصویر4. محجر چوبی امامزاده سیدمیرمحمد.
محتوای کتیبهها: شامل آیةالکرسی (بقره، 255) و قسمتی از آیه 286 سوره بقره، صلوات کامله و ذکر نام متصوفان به شرح مذکور در تذکرةالاولیاء عطار است.
بخشهای مهم کتیبه:آیةالکرسی و بخشی از آخرین آیه سوره بقره یعنی از «ربنا لا تواخذنا ان نسینا او اخطأنا» تا انتهای سوره که در واقع نیایشی است به درگاه خداوند، دورتادور قسمت فوقانی محجر با خط ثلث نگارش یافته است. بدنه محجر، به قابهای برجستهای مزین است که درون آنها به خط ثلث برجسته، صلوات کبیره (طرح 8) و اسامی اولیاء متصوفه به شرح مذکور در تذکرةالاولیاء ثبت شده است.
طرح 8. قسمتی از صلوات کامله کتیبه بدنه محجر عبارت «و علی المرتضی».
3. آثار چوبی قرن دهم قمری
آثار بررسیشده متعلق به این دوره، دو نمونه است که درب چوبی امامزاده حمزه در روستای بزم بوانات و محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان اقلید را شامل میشود.
3ـ1. درب چوبی امامزاده حمزه (تصویر 5؛ طرح 9)
معرفی اثر:
نام: درب چوبی امامزاده حمزه.
محل: روستای بزم بوانات
توضیحات: بنای کنونی امامزاده حمزه7، واقع در روستای بزم از توابع بوانات است. تاریخ ذکرشده بر روی اثر، 953 قمری را نشان میدهد که همزمان با ساخت خود بناست.
تصویر 5. سر در ورودی درب چوبی امامزاده حمزه روستای بزم بوانات.
بخشهای مهم کتیبه: شامل صلوات کامله، آیه تطهیر (احزاب ،33) «قال الله تعالی انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»، (طرح9) ذکر نام استاد سازنده: «عمل استاد علی نجار» و تاریخ ساخت: 953 قمری است.
طرح9. نمونه خط بهکاررفته در سردر ورودی درب چوبی امامزاده حمزه روستای بزم بوانات.
3ـ2ـ محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان شهرستان اقلید (تصویر 6-8؛ طرح 10-11)
معرفی اثر:
نام : محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان
محل: شهرستان اقلید
تصویر6. محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان.
توضیحات: قدیمترین اثر موجود در این امامزاده، محجر نفیس کتیبهداری ساختهشده از چوب گردوست. بنابر متن کتیبه، این محجر، به سفارش بانویی به نام بلقیس، توسط استاد شیخمحمود نجار اقلیدی در سال 994 قمری ساخته گردیده و به خط «قاسمبنابراهیم عبدالسلام الشریف الاقلیدی» کتیبهنگاری و برای مزار منور امامزاده عبدالرحمان وقف شده است.
محتوای کتیبه: ابتدا آیه تطهیر، سپس حدیث سفینه و پس از آن صلوات چهارده معصوم: و در سمت راست، وقفنامه و در قسمت پایین محجر ـ نام نجار «شیخمحمود نجار» و نیز نام خطاط «قاسمبنابراهیم» آمده است.
بخشهای مهم کتیبه: «بسم الله الرحمن الرحیم قال الله تبارک وتعالی و تقدس انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا (تصویر8، طرح11). وقال النبی9 مثل اهل بیتی کمثل سفینه نوح فمن رکب فیها نجی و من تخلف عنها غرق صدق الله و صدق رسول الله الحمد لله الذی جعل مشاهد الائمه النجباء قبله للعارفین و صیر مراقد اولیائه کعبه للطائفین و اوجب محبتهم علی الخلائق اجمعین و الصلوه و السلام علی خیر خلقه محمد و اله اجمعین. اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه البتول و السبطین و الحسن و الحسین و صل علی زین العباد و علی محمد الباقر و جعفر الصادق و موسی الکاظم و علی الرضا و محمد التقی و الزکی الحسن العسکری و صل علی الحجه القائم محمد المهدی صاحب الزمان صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین. اللهم اغفر لکاتبه قاسم بن ابراهیم عبدالسلام الشریف الخطیب اقلیدی. وقف نمود بر مزار منور معطر امامزاده واجب التعظیم امیر عبدالرحمان علیهالسلام عفیفه الصالحه بلقیس بنت محترم معزز خواجه شاه حیدر فی ظرف شهر ربیعالاول سنه اربع و تسعین و تسعمائه». (تصویر 7، طرح10)
تصویر 7. کتیبه وقفنامه محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان اقلید بدنه سمت راست.
طرح 10. طرح کتیبه وقفنامه محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان اقلید بدنه سمت راست.
تصویر 8. کتیبه محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان اقلید (قسمتی از آیه تطهیر).
طرح11. کتیبه محجر چوبی امامزاده عبدالرحمان اقلید (قسمتی از آیه تطهیر).
4. آثار چوبی متعلق به قرن یازدهم قمری
تعداد چهار اثر چوبی از این دوره شناسایی شد که همه به شهرستان اقلید تعلق دارند و عبارتند از: منبر مسجد جامع، درب امامزاده عبدالرحمان، یک لوح قبر و محجر امامزاده ابراهیم.
4ـ1. منبر چوبی مسجد جامع اقلید (تصویر 9-10؛ طرح 12-13)
معرفی اثر:
نام: منبر چوبی مسجد جامع اقلید
محل: شهرستان اقلید
تاریخ: 1008 قمری.
توضیحات : درمسجد جامع اقلید، منبر بسیار نفیس منبتکاری شدهای از چوب گردو وجود دارد که اطراف، در ورودی و نیز ضلع عمودی پله فوقانی آن کتیبهنگاری شده است. (تصویر10؛ طرح 12)
محتوای کتیبه: آیه 127 سوره بقره، دعای «ناد علی»، صلوات کامله ، تاریخ 1008 قمری و نام شاهعباس اول، نام واقف: ابراهیم، تاریخ 1008 و نام سازنده: استاد شاهمحمد نجار ذکر گردیده است.
بخشهای مهم کتیبه: بر کنارههای منبر، دعای «ناد علی» (طرح13) و بر چارچوب درب ورودی آن، آیه 127 سوره بقره یعنی «و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم» و سپس صلوات کامله بدین شرح ثبت شده است:
اللهم صل علی محمد و ال محمد و سلم صاحب التاج و المعراج و المنبر و المحراب سیما الوصی و البتول و السبطین و السجاد و الباقر و الصادق و الرضا و التقی و النقی و العسکری و المهدی صاحب الزمان صلوه الله و سلامه علیه وعلیهم اجمعین.
تصویر 9. منبر چوبی مسجد جامع اقلید.
طرح 12. طرح کتیبه متضمن نام حضرت علی7.
تصویر 10. قسمتی از کتیبه چوبی منبر مشتمل بر نام حضرت علی7.
طرح 13. طرح قسمتی از دعای ناد علی بر بدنه منبر.
4ـ2ـ درب چوبی امامزاده عبدالرحمان اقلید (تصویر 11؛ طرح 14-15)
معرفی اثر:
نام: درب چوبی امامزاده عبدالرحمان
محل : شهرستان اقلید
تاریخ : 1009 قمری
محتوای کتیبه: عبارتند از صلوات کامله چهارده معصوم: و قسمتی از دعای «ناد علی»
تصویر 11. طرح درب چوبی امامزاده عبدالرحمان.
بخشهای مهم کتیبه: در چهار قاب مستطیلشکل حاشیهای، دعای «ناد علی» به انضمام صلوات کامله و در چهار قاب داخلی که به صورت افقی است، تاریخ ساخت و اسامی سازنده در و کاتب خوشنویس آن بدین شرح ثبت شده است:
«سنه 1009 زبده الصناع محمد ابن استاد معزز پیر غیب نجار (طرح 15)، کتبه ضیاءالدین محمد».
تعدادی از قابهای تزیینی مربعشکل نیز مزین به نام مبارک حضرت علی7 به خط کوفی است. (طرح14)
طرح 14. قابهای کوچک بهکاررفته متضمن نام مبارک حضرت علی7.
طرح15. نمونه قاب و گره و قسمتی از کتیبه بهکاررفته در امامزاده عبدالرحمان.
4ـ3. لوح قبر چوبی اقلید (تصویر 12)
معرفی اثر:
نام: لوح قبر چوبی
محل: شهرستان اقلید
تاریخ: 1032 قمری
توضیحات: این لوح قبر که به شکل زیبایی ساخته شده است، حالت یک پنجضلعی محرابی را دارد که در سال 1032 قمری ساخته شده و در گذشته، در امامزاده عبدالرحمان شهرستان اقلید نگهداری میشد.
محتوای کتیبه: کناره این لوح، صلوات کامله چهارده معصوم علیهمالسلام به شکلی بدیع نگاشته شده و در ادامه، سال ساخت و نام سازنده آن یعنی " استاد حبیبالله " نیز آمده است.
تصویر12. لوح قبر چوبی شهرستان اقلید
بخشهای مهم کتیبه: «اللهم صل علی المصطفی و المرتضی علیا و الفاطمه و البتول و السبطین الحسن و الحسین و صل علی السجاد علیاً و الباقر محمداً و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا و التقی محمد و النقی علیا و العسکری الحسن و صل علی الحجه القائم اللائم المظفر امام المهدی الهادی صاحب العصر و الزمان».
4-4. محجر چوبی امامزاده ابراهیم اقلید (تصویر 13؛ طرح16)
نام: محجر چوبی امامزاده ابراهیم
محل: شهرستان اقلید
تاریخ: 1032 قمری
توضیحات: در شرق شهرستان اقلید، بقعهای است معروف به سلطان ابراهیم که ساختمانی نیمهمخروبه دارد. صندوقی چوبی روی مزار، قرار دارد که عباراتی به دو زبان عربی و فارسی با خط ثلث، بر روی آن نوشته شده است.
محتوای کتیبه: صلوات کامله چهارده معصوم:، نام واقف: «الفقیره النرگسه متولی هذا المرقد ...» و نام سازنده: «استاد حبیبالله».
بخشهای مهم کتیبه: «الحمد لله الذی جعل مشاهد الائمه النجباء قبله للعارفین و صیر مراقد اولیائه کعبه للطائفین و اوجب محبتهم علی الخلائق اجمعین و الصلوه و السلام علی خیر خلقه محمد و اله اجمعین اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه البتول و السبطین و الحسن و الحسین و صل علی زین العباد و علی محمد الباقر و جعفر الصادق و موسی الکاظم و علی الرضا و محمد التقی و الزکی الحسن العسکری (تصویر 13؛ طرح 16) و صل علی الامام التمام الحجه القائم محمد المهدی صاحب الزمان صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین».
تصویر 13. قطعهای از محجر چوبی امامزاده ابراهیم اقلید، قسمتی از صلوات کامله.
طرح شماره 16. قسمتی از محجر چوبی امامزاده ابراهیم اقلید.
5. آثار چوبی متعلق به قرن سیزدهم قمری
از این دوره، دو زیارتنامه چوبی متعلق به امامزاده محمد شورجستان آباده بهدست آمده است. با آنکه واقفان آنها متفاوتند، به لحاظ شکل اثر، نوع خط (نسخ) و نیز مضمون و محتوای کتیبهها، تقریباً مشابه و قرینه و هر دو متعلق به سال 1287 قمری هستند.
5ـ1. زیارتنامه چوبی امامزاده محمد آباده شماره 1 (تصویر14؛ طرح 17)
معرفی اثر:
نام: زیارتنامه چوبی امامزاده محمد از فرزندان امام سجاد7
محل: امامزاده محمد شورجستان آباده
تاریخ : سال 1287 قمری
محتوای کتیبه: زیارت وارث و در انتها نام واقف
توضیحات: این اثر، حاوی زیارتنامه وارث و متضمن نام «سیدعلی سنه 1287» است که احتمالاً نام واقف است که با خط نسخ سیاهرنگ، بر چوب گردو نگاشته شده است.
تصویر 14. زیارتنامه امامزاده شورجستان شماره 1
طرح 17. نمونه خط نسخ نوشتهشده بر لوح چوبی زیارتنامه.
5ـ2ـ لوح زیارتنامه امامزاده محمد آباده شماره 2 (تصویر 15)
معرفی اثر:
نام: زیارتنامه شماره 2 امامزاده محمد شورجستان
محل: امامزاده شورجستان آباده
تاریخ: سال 1287 قمری
محتوای کتیبه: این لوح که دو طرف آن دارای کتیبه است، یک طرفش با عبارت وقفنامه مبنی بر «وقف نمود جناب آقا محمد حسین خان الحسینی» شروع شده و در ادامه، زیارت وارث تا اواسط آن آمده است. طرف دیگر، با عبارت «جهت امامزاده محمد فرزند امام زینالعابدین» آغاز و پس از آن دنباله زیارت وارث ذکر شده است.
تصویر 15. زیارتنامه شماره 2 امامزاده محمد شورجستان.
نتیجه
در این پژوهش، مجموعاً دوازده اثر چوبی تاریخی کتیبهدار، با محتوا و مضامین شیعی از استان فارس که بیشتر از ناحیه شمال آن بهویژه شهرستان اقلید هستند، شناسایی و مطالعه گردید. از این تعداد، یک نمونه به قرن چهارم، سه نمونه به قرن هشتم، دو نمونه به قرن دهم، چهار نمونه به قرن یازدهم و دو نمونه به قرن سیزدهم قمری تعلق دارند که اهم مضامین شیعی آنها بدین شرح است:
1. آیه تطهیر؛
2. صلوات کامله چهارده معصوم:؛
3. حدیث سفینه؛
4. دعای ناد علی؛
5. اسامی مبارک چهارده معصوم:؛
قابل توجه آنکه آثار قرن هشتم، از فراوانی و نفاست هنری بیشتری برخوردارند. این مهم با مسائل تاریخی نیز هماهنگی دارد؛ زیرا همزمان با حمله مغول و تحولات صورتگرفته، بهویژه شیعه شدن اولجایتو که به دنبال آن عنوان "سلطان محمد خدابنده" را برگزید، روند گرایش به تشیع افزایش یافت. بر اثر آن در کتیبهنگاریها نیز مضامین شیعی بیشتری که بهخصوص توأم با حمایت حاکمان و صاحبمنصبان بوده، استفاده شده است، به گونهای که بر روی برخی از آثار این دوره، عبارتهایی مانند «امر بعماره» و «قد امر انشاء هذه العماره» به کار رفته است. استفاده از واژه «صاحب» بر روی برخی از آثار این دوره و سپس عصر صفوی که تشیع دوازدهامامی مذهب رسمی کشور گردید، در عبارات و القابی مانند «صاحب السعید» و «صاحب التاج و المعراج» نیز مؤید این مطلب است؛ زیرا واژه مزبور در برخی از دورهها مبین مقام «وزارت» بوده است.
برخی از نکات جالب توجه این آثار از جهت آیه و حدیثنگاری و به طور کلی متون مقدس اسلامی - شیعی، عبارتند از :
الف) صلوات کامله چهارده معصوم: در بیشتر آثار چوبی سدههای هشتم تا یازدهم قمری استان فارس به کار رفته است.
ب) آیه شریفه تطهیر (احزاب، 33) در سه نمونه دیده میشود که عبارتند از: قدیمترین اثر متعلق به قرن هشتم هجری یعنی سال 704 قمری و نیز دو اثر از قرن دهم به سالهای 953 قمری و 994 قمری.
ج) حدیث سفینه و دعای نادعلی، تنها در آثار عصر صفوی و زیارتنامه وارث این فقط در الواح دوگانه قرن سیزدهم قمری استفاده شده است.
نکته آخر آنکه با روی کار آمدن صفویان که فرهنگ وقف رواج گستردهای مییابد، آثار وقفی چوبی استان فارس نیز افزایش یافته است.