بررسی مستند پیشینه تشیع در استان فارس بر اساس کتیبه‌های آثار چوبی دوران اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران

2 باستان‌شناسی دانشگاه تهران

چکیده

تأثیر مذهب تشیع بر تمامی نواحی شیعه­نشین و به‌ویژه ایران، نه‌تنها خود را از طریق جریان­های مذهبی، سیاسی و اجتماعی نشان داده، بلکه تأثیری شگرف بر هنر و میراث فرهنگی این مناطق نیز گذاشته است. نمونه این تأثیر را در آثار متعدد معماری، گچ‌بری، کاشی‌کاری و به طور کلی آثار تاریخی و هنری می‌توان دید که در مناطق مختلف ایران بر جای مانده است. آثار چوبی نیز به رغم ناپایداری و از بین رفتن بسیاری از آن‌ها، در عین حال نمونه­های باقی‌مانده، فرهنگ و هنر شیعی را به‌ویژه در زمینه کتیبه­نگاری و درج مضامین و مفاهیم شیعی توسط هنرمندان زبردست دوران اسلامی، به نمایش گذاشته­اند. از جمله این یادگارهای ارزشمند و مستند، آثار چوبی استان فارس است که هم از نظر تعدد و هم از نظر مضامین شیعی، نمونه­های بی‌نظیری از تاریخ مذهبی، فرهنگی و هنری تشیع را در این ناحیه در برمی‌گیرند. موضوع این پژوهش، بررسی تاریخی و باستان­شناختی آثار چوبی استان فارس است. این آثار که برای نخستین بار به صورت جامع، جمع‌آوری، کتیبه‌خوانی و تحلیل و بررسی تاریخی شده، نتایج بسیار مهمی از تاریخ تشیع دوازده‌امامی را در منطقه فارس طی قرون چهارم تا سیزدهم قمری به دست می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


ایران جایگاه ویژه‌ای در شکل­گیری و تکامل بسیاری از صنایع و هنرهای دوران اسلامی دارد. صنایع چوبی که از لحاظ نقشمایه و به‌ویژه کتیبه‌نگاری، مبین بسیاری از جنبه­های فرهنگی، اعتقادی و تاریخی هستند، در بین انواع آثار هنری دوران اسلامی، ارزش فوق‌العاده‌ای دارند؛ زیرا بسیاری از آن‌ها مانند رحل، منبر و محجر، دارای کاربرد کاملاً مذهبی هستند. از آن‌جا که استان فارس به‌ویژه مناطق شمالی آن، جایگاه ویژه‌ای در زمینه صنایع و هنرهای چوبی کشور دارد و بر اساس مطالعات میدانی، بسیاری از این آثار دارای کتیبه‌هایی عمدتاً با مضامین مذهبی و شیعی جعفری هستند، منبعی موثق در مستند‌نگاری تاریخ تشیع در ایران و به‌ویژه منطقه فارس محسوب می‌شوند. بر این اساس، در این مقاله ضمن اشاره مختصر به تاریخچه تشیع در ایران و از جمله منطقه فارس، آثار چوبی مذکور شناسایی گردیده و کتیبه‌نگاری‌های آن‌ها بررسی، طرح‌برداری و تحلیل تاریخی و علمی شده‌اند. از جمله نتایج این تحقیق با توجه به وجود مضامین شیعی به‌ویژه ذکر صلوات کامله در بیش‌تر آثار چوبی دوران اسلامی استان فارس، این است که شیعه امامیه، مذهب رایج و راسخ در بین بسیاری از مردم این ناحیه به طور مستند از قرن چهارم هجری تاکنون بوده است.

 

روش پژوهش

این پژوهش ماهیتی فرهنگی، تاریخی و مذهبی با رویکردی هنری دارد که بر اساس آن، آثار چوبی و کتیبه‌دار ادوار مختلف اسلامی استان فارس که عموماً دارای مضامین شیعی است، شناسایی، بررسی و تحلیل علمی شده‌اند. اطلاعات حاضر به سه روش­ به دست آمده است: 1. بررسی‌های میدانی؛ 2. مطالعه منابع و متون مرتبط؛ 3. مصاحبه با برخی شخصیت‌های باتجربه و آگاه.

گستره جغرافیایی پژوهش، موقعیت کنونی استان فارس و محدوده زمانی از قرن چهارم تا سیزدهم قمری را شامل می‌شود.

پیشینه تشیع

 شیعه از لحاظ لغوی، به معنای یاران و پیروان است و در اصطلاح فقها و متکلمان، اعم از پسینیان و پیشینیان، بر پیروان امام علی7 و فرزندانش اطلاق می­گردد. (ابن‌خلدون، 1362، ج1، ص1376) اولین نکته‌ای که باعث جدایی جریان شیعه از بقیه مسلمانان شد، دیدگاه خاصی بود که شیعه درباره مسأله امامت علی7 داشت. (جعفریان، 1369، ص15) بر اساس بسیاری از آیات و روایات، مفهوم شیعه در همان زمان حیات رسول اکرم9 وجود داشته، هر چند بروز عینی و شدید آن بعد از رحلت پیامبر9 به وقوع می­پیوندد. به اعتقاد شیعه امامیه، خداوند بذر اولیه تشیع را در قرآن کریم نشانده و پیامبر اکرم9 در طول رسالتش، آن را آبیاری کرده است. شیخ طبرسی ذکر می­کند که شیعه، به پیروان امام علی7 می‌گویند که با دشمنان او مبارزه می‌کنند و پس از او نیز از فرزندانش پیروی می‌نمایند. (طبرسی، 1358، ص11)

 

پیشینه تشیع در ایران

بسیاری از مناطق ایران از جمله قم، آوه، ری، طبرستان، دیلم، نیشابور، سبزوار، بیهق، طوس، کاشان و فارس، از اوایل اسلام، دوست‌دار اهل بیت: و معتقد به تشیع و به اصطلاح شیعه‌نشین بوده‌اند. این اعتقاد، با گذشت زمان و کشف حقیقت برای بسیاری از ایرانیان حق­جو، به تدریج در سایر نقاط ایران نیز رواج یافته است. یکی از دلایل نفوذ تشیع در
همه سرزمین‌های اسلامی از جمله ایران، محبوبیت علویان است. دلیل این محبوبیت نیز فضایل خاصی است که پیامبر9 در مورد اهل بیت: فرموده‌اند. (جعفریان، 1369، ص33)

ایران در دوره خلیفه دوم فتح شد و اسلام در آن گسترش یافت. بسیاری از ایرانیان، چون اسلام را با بصیرت شناختند، بدان رغبت کردند و آن را پذیرفتند. (امین، 1345، ج1، ص278) نیز هنگامی که امام علی7 در عراق استقرار یافتند و حکومت نمودند، بسیاری از کوفیان و شهرهای اطراف به تشیع گرویدند و زمانی که کارگزاران آن حضرت به سرزمین‌های اسلامی می‌رفتند، بسیاری بر اثر راهنمایی آن حضرت شیعه می­شدند. به این ترتیب، تشیع در مکه، یمن، مصر، عراق و ایران، روزبه‌روز گسترش یافت. (همان، ص50) مهاجرت مسلمانان شیعه به ایران و اقامت آنان در شهرهای مختلف به‌ویژه قم که جزو اولین شهرهای شیعی در ایران محسوب می­گردد، نیز یکی ازعلل گرایش ایرانیان به تشیع است.

از دیگر عوامل عمده گرایش ایرانیان به مذهب شیعه، حق‌طلبی و حقیقت‌جویی آنان و نیز نارضایتی ایشان از امویان و عباسیان بوده است. تبعیض نژادی که در طول دوران خلافت بنی‌امیه نسبت به موالی صورت می‌گرفت، یکی از علل عمده این نارضایتی بود؛ لذا یکی از نمونه­های عملی و نظامی آن، در مقابله مختار و سپاهیانش علیه امویان به خون‌خواهی اهل‌بیت: دیده می­شود که تعداد زیادی از موالی ایرانی در آن حضور داشتند. (دینوری، 1364، ص344)

اوج اقتدار شیعیان در ایران، در سده­های نخستین هجری در زمان حکومت آل‌بویه است. در طول قرن پنجم، به رغم سخت­گیری­های شدید سلجوقیان نسبت به شیعیان، مراکز شیعه به گسترش و شکوفایی خود ادامه دادند. (باسورث، 1369، ج5، ص 279)

مجاهدت­های فرهنگی، فکری و علمی خواجه‌نصیر به همراه فعالیت­های سیاسی او (جعفریان، 1381، ص51-59) و هم‌چنین تأثیر مکتب حله و حلب و به طور مشخص علامه حلی بر تشیع ایرانیان در دوره ایلخانیان مشهود است تا جایی که اولجایتو تحت تأثیر او شیعه شد. (جعفریان، 1369، ص395) بعد از آن در دوره تیموریان نیز شیعیان به فعالیت خود ادامه دادند و حتی شاهرخ، توجه و احترام زیادی نسبت به آن‌ها به‌ویژه سادات داشت و هدایای زیادی به آستان امام رضا7 تقدیم نمود. از شواهد این ادعا، علاوه بر دارالسیاده گوهرشاد در مشهد، دارالسیاده دیگری متعلق به همان دوره در کرمان است. (اوکین، 1386، ص187) حضور قراقویونلوها در آذربایجان و تبریز و گرایش‌های شیعی آنان، زمینه را برای شکل­گیری این مناطق به عنوان مهد حکومت تشیع در دوره بعد فراهم نمود (طهرانی، 1356، ص89) و بالاخره در سال 907 قمری، شاه‌اسماعیل صفوی مذهب شیعه را در ایران رسمیت بخشید.

پیشینه تشیع در فارس

فارس جزو مناطقی است که حضرت علی7 در زمان خلافت، کارگزارانی را در این ناحیه به خدمت گماشتند. به علاوه، شهر­های استان فارس نیز دارای فرمان‌دار بوده­اند؛ مانند منذربن‌جارود فرمان‌دار اصطخر (ذاکری، 1378، ج1، ص152) و مصقلة‌بن‌هبیره شیبانی، فرمان‌دار اردشیرخره، (بلاذری، ج2، 1394، ص160) این دو در آشنایی مردم این ناحیه با تشیع تأثیر داشتند. از طرفی ارتباط برخی از شیعیان اهل فارس با امامان و هم‌چنین ورود امام رضا7 به ایران که عده‌ای بر‌آنند مسیر حرکت ایشان از فارس نیز می­گذشته، (جعفریان، 1369، ص153) بر جریان تشیع در این منطقه تأثیر گذاشته است. پس از حضور و شهادت امام رضا7 در ایران نیز شاهد ورود سادات از جمله خواهر و برادر بزرگوار آن حضرت به ایران هستیم. وجود بارگاه احمد‌بن‌موسی7 در ناحیه فارس، خود عامل مهمی در رواج تشیع در این ناحیه بوده است. (مدرس، 1369، ج3 ، ص169)

در طول دوران خلافت عباسیان به‌ویژه دوره حکومت راضی، حکومت­های شیعی در ایران قوت گرفتند و قسمت­های مرکزی از جمله فارس در دست آل­بویه بود. آل­بویه در سال 322 قمری، وارد شیراز شدند و این شهر را مقر محکمی برای حکومت آتی خود قرار دادند. (جعفریان، 1369، ص240) حکومت آل­بویه در فارس طی سده‌های چهارم و پنجم قمری و حمایت این حکومت از شیعیان، به نقطه اوجی در حمایت از مکتب شیعی تبدیل شد. عضدالدوله دیلمی که حکومت بر نواحی غربی ایران را با منصب امیرالامرایی از سوی خلیفه بغداد توأم کرد، توانست دوران بی‌نظیری را در جهت شکوفایی هرچه بیش‌تر مکتب تشیع رقم بزند؛ چنان‌که پیشرفت و فتوحات آل­بویه، آنان را به بغداد نزدیک کرد و احمد‌بن‌بویه «معز‌الدوله» در سال 333 قمری وارد بغداد شد. شیعیان در این دوره، نسبتاً به راحتی فعالیت می‌کردند. آل‌بویه به طور جدی، حمایت از شیعیان را ادامه دادند و حتی به آراستن مزار امامان توجه خاص داشتند. اصطخری در المسالکوالممالک، از ناحیه شیعه­نشین در فارس در طول قرن چهارم قمری با نام «خره» یاد می‌کند. (اصطخری، 1381، ص84)

ابن‌طباطبا در قرن پنجم نیز در کتاب خود به نام منتقلة الطالبیة، به محل مهاجرت علویان در ایران تا قرن پنجم قمری و نیز به سادات علوی ساکن در فارس اشاره دارد. (ابن‌طباطبا علوی اصفهانی،  ١٣٧٧، ج1، ص 233ـ234 و 279) یکی از خاندان­های شیعی ­که در قرن پنجم به شیراز آمده­اند، خاندان دشتکی است که نسبشان به زیدبن‌علی‌بن‌الحسین می‌رسد. از این خاندان، علمای بزرگی هم‌چون: صدرالدین محمد دشتکی و پسرش غیاث‌الدین منصور، جریان فکری و فلسفی مهمی را در فاصله سده‌های هشتم تا دهم در حوزه شیراز آغاز کردند و سپس به دوره ملاصدرا و اصفهان رساندند (بهارزاده ،1378، ص14) که هانری کربن از آن با عنوان «مکتب شیراز» یاد کرده است. (کربن، 1388، ص473)

از دیگر خاندان­ها و علمای شیعه در فارس، می­توان به خاندان حسینی، میرزای شیرازی و آیت‌اللهی شیرازی اشاره کرد (سعیدی‌زاده، 1387، ص76) که تا دوران معاصر، معارف شیعی را با کوشش تمام در این ناحیه حفظ نموده و گسترش داده­اند.

 

2. نگاهی به آثار چوبی

 بشر از نخستین روزهای زندگی‌اش، از چوب استفاده ­کرده، اما آثار چوبی به علت زوال‌پذیری سریع، کم‌تر از دیگر اشیاء باقی مانده است. در عین حال تیر­های چوبی مکشوف در تپه آسیاب و یافته­های چوبی در چراغعلی تپه مارلیک و شهر سوخته، شاهد استفاده ایرانیان از این ماده طبیعی از قدیم‌ترین ایام هستند. بعد از ظهور اسلام و با توجه به رواج احداث مساجد و دیگر بناهای اسلامی، صنعت‌گران و هنرمندان ایرانی، جزو اولین کسانی بودند که تمامی توان و استعداد خویش را صرف احداث و سپس تزیین مساجد کردند. هنرمندان چوب و منبت‌کار نیز همراه با معماران، آجرکاران، گچ‌بران، کاشی‌کاران و سنگ‌تراشان، در این زمینه فعالیت نمودند و آثاری را به وجود آوردند که متأسفانه امروزه بسیاری از آن‌ها از بین رفته­اند، ولی به اتکای همان باقی‌مانده‌های ناچیز، می­توان گفت آن‌چه برای کاربرد و تزیین در بناها به‌ویژه مساجد به شکل در و پنجره و نیز منبر و رحل قرآن ساخته شده­اند، نمونه‌ها­ی بسیار ارزنده­ای از ذوق و هنر ایرانیان در زمینه هنر چوب‌کاری بوده‌اند.

قدیم‌ترین آثار چوبی بعد از اسلام که به‌دست ما رسیده، دو ستون و دو قطعه چوبی است که در ناحیه ترکستان غربی کشف شده­اند. (ماهفروزی، 1377، ص22) در ایران نیز یکی از قدیم‌ترین آثار منبت‌کاری موجود که تاریخ نیمه اول قرن سوم هجری را دارد، یک لنگه درب چوبی متعلق به مسجد عتیق شیراز است. (دیماند، 1336، ص86-89) از دیگر آثار چوبی اوایل دوران اسلامی، منبر مسجد جامع قیروان متعلق به سال 247 قمری است که شماری از طرح‌های هندسی آن، با طرح­های پنجره­های مشبک مسجد اعظم دمشق مرتبط است. (اتینگهاوزن و گرابار، 1378، ص111)

 

صنعت و هنر چوب در فارس

موقعیت و اوضاع اقلیمی و استراتژیک مناسب استان فارس، این منطقه را به یکی از قطب‌های مهم سیاسی، فرهنگی و هنری در طول تاریخ تبدیل نموده است؛ به طوری که حکومت­های مختلفی، چه قبل و چه پس از اسلام، در آن‌جا به قدرت رسیدند و موجد آثار فرهنگی و هنری شاخصی گردیدند. به هر حال ناحیه فارس در طول دوران اسلامی، شاهد شکوفایی در بسیاری از رشته‌ها و ابعاد هنر اسلامی بوده که صنایع و هنر‌های چوبین، از جمله ارزشمندترین آن‌ها به شمار می‌آید. در این استان به‌ویژه شمال آن، آثار چوبی متعددی از دوران اسلامی به‌ویژه عصر ایلخانی بر جای مانده که اغلب کتیبه­دار و محتوای مذهبی و شیعی دارند و لذا به عنوان یک سند تاریخی و حتی یک مدرک مذهبی ـ هنری از اعتبار بالایی برخوردارند.

از طرف دیگر، به علت عدم‌شناسایی و مطالعه دقیق علمی آثار مزبور از یک طرف و آسیب‌پذیر بودن آن‌ها از طرف دیگر، مطالعه و مستندسازی فوری آن‌ها ضروری است؛ زیرا علاوه بر ارائه تاریخ مستند صنعت و هنر ایران و به‌ویژه خطه فارس در دوران اسلامی، کمک مؤثری نیز به مستندنگاری تاریخ تشیع می‌نمایند؛ ضمن آن‌که امید می‌رود شناسایی و معرفی آثار مزبور، موجبات محافظت بیش‌تر و مرمت بهتر و سریع‌تر آن‌ها را نیز فراهم آورد.

اهمیت هنری و تاریخی آثار چوبی استان فارس

این آثار، عمدتاً به بناهای مقدس مانند مساجد و بقاع متبرکه و امام‌زادگان تعلق دارد. بی‌شک آثار چوبی بیش‌تری وجود داشته که چه بسا برخی از آن‌ها از بین رفته، ولی تعلق آثار مورد مطالعه به اماکن و مراکز مذهبی و حرمتی که برای آن‌ها قائل بوده­اند، به‌ویژه وجود عنصر وقف، باعث حفظ و ماندگاری آن‌ها شده است. این آثار، دارای کتیبه­هایی با مضامین عمیق شیعی هستند و آشکارا و به طور مستند، بر عقاید شیعی بسیاری از اهالی خطه فارس و هم‌چنین صاحب‌منصبان حکومتی و کارفرمایان آن منطقه در سده­های چهارم تا سیزدهم قمری دلالت می­نمایند.

 

 معرفی آثار چوبی استان فارس

بررسی­ها نشان داد که بیش‌تر آثار چوبی دوران اسلامی استان فارس، متعلق به سده­های هشتم تا سیزدهم هجری و مزین به کتیبه و نقش و نگارند. کتیبه­ها نیز مشتمل بر آیات و احادیث و به‌ویژه بسیاری از آن‌ها دربردارنده مضامین و معارف شیعی جعفری مانند صلوات کامله بر چهارده معصوم: هستند. این محتوای شیعی نوشته‌ها، حتی در قدیم‌ترین نمونه شناسایی‌شده نیز دیده می­شود که متعلق به قرن چهارم قمری است. اینک آثار شناسایی‌شده را به ترتیب، بر اساس قدمت تاریخی هر یک بررسی و معرفی می‌کنیم. گفتنی است که در بررسی آثار برجای‌مانده، از سده‌های پنجم تا هفتم، اثری چوبین در این زمینه شناسایی نشد.

 

1. ا ثر چوبی قرن چهارم قمری

تنها اثر چوبی رقم‌دار با محتوا و مضامین شیعی برجای‌مانده از قرن چهارم هجری در استان فارس، پنجره­ای متعلق به سال 363 قمری است که در موزه تخت جمشید نگه‌داری می­شود.

توضیح و محتوای کتیبه‌نگاری:در حال حاضر قدیم‌‏ترین نمونه اثر چوبی متعلق به دوران اسلامی فارس، پنجره چوبی کوچک موجود در موزه تخت‏ جمشید است. این پنجره چوبی، متعلق به‏ دوره آل­بویه و دارای نام «عضدالدوله ابوشجاح فناخسرو» به تاریخ 363 قمری است. روی دو لنگه پنجره‏، دو لوزی دیده می­شود که در هر لوزی چهار کلمه‏ «علی»به صورت معکوس وجود دارد، (قوچانی، 1380، ص90)

 

2.آثار قرن هشتم قمری

از قرن هشتم قمری، سه اثر چوبی بدین شرح شناسایی شده­اند: 1ـ2ـ محجر چوبی امام‌زاده اسماعیل متعلق به سال 704 قمری؛

2ـ2ـ محجر چوبی امام‌زاده محمد شورجستان متعلق به سال 772 قمری؛

3ـ2ـ محجر چوبی امام‌زاده سیدمیر‌محمد در موزه شاهچراغ که فاقد تاریخ مکتوب است، اما با توجه به ویژگی­های فنی و هنری به‌کار رفته، می­توان آن را متعلق به آثار قرن هشتم قلمداد نمود.

2ـ1. محجر چوبی امام‌زاده اسماعیل شهرستان اقلید (تصویر1؛ طرح­های1-2)

معرفی اثر:

نام: محجر چوبی امام‌زاده اسماعیل شهرستان اقلید.

محل: روستای امام‌زاده اسماعیل شهرستان اقلید.

تاریخ: 704 قمری.

توضیحات: محجر امام‌زاده اسماعیل، دارای تزیینات و کتیبه­های بسیار ظریف و بی­نظیری است و یکی از آثار شاخص چوبی اوایل قرن هشتم به حساب می­آید.

محتوای کتیبه:

کتیبه­های موجود در این اثر شامل صلوات کامله چهارده معصوم: و ذکر نام سازنده «محمدبن‌صاحب السعید منصور قومذی» و تاریخ ساخت محجر، «اربع و سبعمائه» است.

 

تصویر1. محجر چوبی امام‌زاده اسماعیل تزیینات و قسمتی از کتیبه.

بخش­های مهم کتیبه

1. کتیبه بدنه محجر: «و قد اَمر أنشاء هذا العماره العبد الضعیف المحتاج الی رحمة ربه اللطیف محمد بن صاحب السعید کهف الحاج و زین الحرمین وجیهه الدین منصور القومذی غفر الله تعالی له و لوالدیه و لجمیع المومنین و المومنات و المسلمین و المسلمات الاحیاء منهم و الاموات فی التاریخ غره ذی‌الحجه اربع و سبعمائه من هجرة خیر البشر محمد بن عبد الله بن محمد بن عبدالمطلب علیه الصلوه و السلام و تحیه و الحمد لله رب العالمین».

2. کتیبه روی محجر: «بسم الله الرحمن الرحیم هذا القبر السید الاعظم العالم العالم المعظم الشهید السعید الغربه النسیب اسمعیل بن الامام المعصوم جعفر الصادق ابن الامام المعصوم الطاهر الباقر علم الاولین و الاخرین محمد بن الامام المطهر المعصوم زین العابدین علی بن الامام المعصوم المظلوم سبط سیدی المرسلین و خاتم النبیین الصادع بالدلاله القائم بالرساله المبعوث الی الاسود و الاحمر افضل الموجودین علی السبط الاعین ابوالقسم محمد المصطفی علیه صلوات ... و قره عین البتول صلوات الرحمن علیها حسین بن امیرالمؤمنین و قائد الغر المحجلین و وصی رسول رب العالمین علی المرتضی علیه و علیهم افضل و اکمل التحیات الهی به حرمت این معصومان کی بر همه رحمت کن».

و در ردیف دوم کتیبه سطح محجر چنین آمده است: «علی ولی الله اللهم صل علی المصطفی محمد و المرتضی علی و الزهرا فاطمه و المجتبی الحسن و الشهید الکربلا الحسین و السجاد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی علی و العسکری الحسن و المهدی محمد صاحب الزمان و مجد الرحمن علیهم الصلوه و التحیه والرحمه الصوله و الحمد لله رب العالمین».

از ویژگی­های این اثر که قدیم‌ترین اثر چوبی شناسایی‌شده مشتمل بر صلوات کامله در منطقه فارس است، ذکر نام هر یک از ذوات مقدسه چهارده معصوم علیهم‌السلام به صورت طرحی تزیینی در لوحی مجزا (طرح 1) و نیز تکرار شش بار نام مبارک «علی7» است. (طرح 2)

 

طرح 1. نمونه کتیبه­نگاری تزیینی محجر امام‌زاده اسماعیل (نام مبارک حضرت فاطمه و المجتبی).

 

طرح 2. طرح شمسه‌گون تکرار نام «علی» به تعداد شش بار بر بدنه محجر چوبی امام‌زاده اسماعیل.

2-2. محجر چوبی امام‌زاده محمد شورجستان (تصویر 2 ؛ طرح­های 3-7)

معرفی اثر:

نام: محجر چوبی امام‌زاده محمد

محل: روستای شورجستان آباده

تاریخ : 772 قمری

توضیحات: در روستای شورجستان از توابع آباده و در سی کیلومتری آن شهرستان، بر لب جاده آسفالته آباده - اصفهان، امام‌زاده‌ای موسوم به محمد از نسل امام سجاد7 وجود دارد. ضریح قدیمی این امام‌زاده، یکی از نفیس­ترین کارهای چوب متعلق به قرن هشتم قمری است، که بر اساس کتیبه روی آن در سال 772 و به دستور «محمد‌بن‌محمود بن ­عبد­الرحمان السبزواری ­الخراسانی» ساخته شده است. از نکات مهم این کتیبه، ذکر آیه تطهیر، صلوات کامله و نام علی7 است که آشکارا، بر مضامین شیعی دوازده امامی تأکید می­نمایند.

  

تصویر 2. محجر چوبی امام‌زاده محمد شورجستان سطح فوقانی.

بخش­های مهم کتیبه: آیه تطهیر (احزاب، آیه33) و دو آیه بعد از آن و روایتی از پیامبر اکرم9 به شرح ذیل است:

کتیبه سطح: «قال الله تعالی انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا (33) واذکرن ما یتلی فی بیوتکن من آیات الله و الحکمه ان الله کان لطیفا خبیرا (34) ان المسلمین و المسلمات و المومنین و المومنات و القانتین و القانتات و الصادقین و الصادقات و الصابرین و الصابرات و الخاشعین و الخاشعات و المتصدقین و المتصدقات و الصائمین و الصائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات اعد الله لهم مغفرةً و اجرا عظیما (35) و قال النبی القرشی الهاشمی الابطحی المکی المدنی صلوات الله و سلامه علیه و آله الطیبین الطاهرین اجمعین کل حسب و نسب ینقطع یوم القیامه الا حسبی و نسبی هذه الروضه المطهره المدفن الامام المعصوم محمد من اولاد زین العابدین المعصوم صلوات الله علیهم».

 

 

  طرح 3. خط ثلث به‌کار‌رفته قسمت سطح محجر سمت راست.

کتیبه بدنه محجر: «امر بعماره هذا الصندوق و بنا هذه البقعه المبارکه البهلوان الاعظم افتخار الشجعان العجم صاحب الخیرات و منشی المبرات المخصوص بعنایه الرحمن .... محمد بن محمود بن عبدالرحمن السبزواری الخراسانی ادام الله دولته و تقبل الله حسناته و جزاه خیرا عن مبراته فی شهر النبی صلی الله علیه و آله و سلم شعبان المعظم سنه اثنی و سبعین و سبعمائه و الحمد لله رب العالمین اللهم صل علی محمد المصطفی و صل علی علی المرتضی و صل علی فاطمه الزهرا و صل علی خدیجه الکبری و صل علی الحسن المجتبی و صل علی الحسین الشهید بکربلا و صل علی علی زین‌العابدین و صل علی محمد الباقر و صل علی جعفر الصادق و صل علی موسی الکاظم و صل علی علی بن موسی الرضا و صل علی محمد التقی و صل علی علی النقی و صل علی الحسن العسکری و صل علی محمد المهدی صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین».

 

طرح 4. خط ثلث به‌کاررفته در بدنه کنار محجر سمت بالا شامل آیه تطهیر.

 

طرح5. طرح کتیبه «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله».

 

تصویر3. قسمتی از کتیبه سطح شامل عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله».                    

 

طرح شماره 6. گره­چینی و شمسه مرکزی در بدنه سمت راست محجر شورجستان کتیبه کوفی متضمن نام مبارک حضرت علی7.

 

طرح شماره 7. شمسه دوازده‌پر مرکزی بدنه محجر شورجستان کتیبه کوفی متضمن نام مبارک حضرت علی7.

3. محجرچوبی سیدمیرمحمد موجود در موزه شاهچراغ (تصویر 4؛ طرح 8)

معرفی اثر:

نام: محجر چوبی امام‌زاده سیدمیرمحمد

محل: موزه شاهچراغ شیراز

تاریخ: علی‌رغم این‌که تاریخ دقیقی روی این اثر ذکر نشده، سبک و نوع خط و تکنیک به‌کاررفته در آن، بسیار شبیه آثار بررسی‌شده قرن هشتم است. لذا آن را در زمره آثار قرن یادشده قلمداد نموده­ایم.

توضیحات: آرامگاه حضرت سیدامیرمحمد فرزند گرامی حضرت موسی‌بن‌جعفر7 که با برادرش شاهچراغ از یک مادرند، در مجموعه شاهچراغ قرار دارد. (رستگار، 1387، ص207) در جانب شرقی صحن شاهچراغ، معبری است که به صحن زیارتگاه سیدمیرمحمد می‌رود. (مصطفوی، 1375، ص65) این زیارتگاه، دارای محجر چوبی با کتیبه­هایی به دو خط کوفی و ثلث است و هم‌اکنون در موزه شاهچراغ نگه‌داری می­شود.

 

 

 

تصویر4. محجر چوبی امام‌زاده سیدمیرمحمد.

محتوای کتیبه­ها: شامل آیة‌الکرسی (بقره، 255) و قسمتی از آیه 286 سوره بقره، صلوات کامله و ذکر نام متصوفان به شرح مذکور در تذکرة‌الاولیاء عطار است.

بخش­های مهم کتیبه:آیة‌الکرسی و بخشی از آخرین آیه سوره بقره یعنی از «ربنا لا تواخذنا ان نسینا او اخطأنا» تا انتهای سوره که در واقع نیایشی است به درگاه خداوند، دورتادور قسمت فوقانی محجر با خط ثلث نگارش یافته است. بدنه محجر، به قاب­های برجسته­ای مزین است که درون آن‌ها به خط ثلث برجسته، صلوات کبیره (طرح 8) و اسامی اولیاء متصوفه به شرح مذکور در تذکرة‌الاولیاء ثبت شده است.

 

 

طرح 8. قسمتی از صلوات کامله کتیبه بدنه محجر عبارت «و علی المرتضی».

 

3. آثار چوبی قرن دهم قمری

آثار بررسی‌شده متعلق به این دوره، دو نمونه است که درب چوبی امام‌زاده حمزه در روستای بزم بوانات و محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان اقلید را شامل می‌شود.

3ـ1. درب چوبی امام‌زاده حمزه (تصویر 5؛ طرح 9)

معرفی اثر:

نام: درب چوبی امام‌زاده حمزه.

محل: روستای بزم بوانات

توضیحات: بنای کنونی امام‌زاده حمزه7، واقع در روستای بزم از توابع بوانات است. تاریخ ذکرشده بر روی اثر، 953 قمری را نشان می‌دهد که هم‌زمان با ساخت خود بناست.

 

 

تصویر 5. سر در ورودی درب چوبی امام‌زاده حمزه روستای بزم بوانات.

 

بخش­های مهم کتیبه: شامل صلوات کامله، آیه تطهیر (احزاب ،33) «قال الله تعالی انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»، (طرح9) ذکر نام استاد سازنده: «عمل استاد علی نجار» و تاریخ ساخت: 953 قمری است.

 

 

 

طرح9. نمونه خط به‌کاررفته در سردر ورودی درب چوبی امام‌زاده حمزه روستای بزم بوانات.

3ـ2ـ محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان شهرستان اقلید (تصویر 6-8؛ طرح 10-11)

معرفی اثر:

نام : محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان

محل: شهرستان اقلید

 

تصویر6. محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان.

توضیحات: قدیم‌ترین اثر موجود در این امام‌زاده، محجر نفیس کتیبه­داری ساخته‌شده از چوب گردوست. بنابر متن کتیبه، این محجر، به سفارش بانویی به نام بلقیس، توسط استاد شیخ‌محمود نجار اقلیدی در سال 994 قمری ساخته گردیده و به خط «قاسم‌بن‌ابراهیم عبدالسلام الشریف الاقلیدی» کتیبه­نگاری و برای مزار منور امام‌زاده عبدالرحمان وقف شده است.

محتوای کتیبه: ابتدا آیه تطهیر، سپس حدیث سفینه و پس از آن صلوات چهارده معصوم: و در سمت راست، وقف‌نامه و در قسمت پایین محجر ـ نام نجار «شیخ‌محمود نجار» و نیز نام خطاط «قاسم‌بن‌ابراهیم» آمده است.

بخش­های مهم کتیبه: «بسم الله الرحمن الرحیم قال الله تبارک وتعالی و تقدس انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا (تصویر8، طرح11). وقال النبی9 مثل اهل بیتی کمثل سفینه نوح فمن رکب فیها نجی و من تخلف عنها غرق صدق الله و صدق رسول الله الحمد لله الذی جعل مشاهد الائمه النجباء قبله للعارفین و صیر مراقد اولیائه کعبه للطائفین و اوجب محبتهم علی الخلائق اجمعین و الصلوه و السلام علی خیر خلقه محمد و اله اجمعین. اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه البتول و السبطین و الحسن و الحسین و صل علی زین العباد و علی محمد الباقر و جعفر الصادق و موسی الکاظم و علی الرضا و محمد التقی و الزکی الحسن العسکری و صل علی الحجه القائم محمد المهدی صاحب الزمان صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین. اللهم اغفر لکاتبه قاسم بن ابراهیم عبدالسلام الشریف الخطیب اقلیدی. وقف نمود بر مزار منور معطر امام‌زاده واجب التعظیم امیر عبدالرحمان علیه‌السلام عفیفه الصالحه بلقیس بنت محترم معزز خواجه شاه حیدر فی ظرف شهر ربیع‌الاول سنه اربع و تسعین و تسعمائه». (تصویر 7، طرح10)

 

 

 

تصویر 7. کتیبه وقف­نامه محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان اقلید بدنه سمت راست.

 

 

طرح 10. طرح کتیبه وقف­نامه محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان اقلید بدنه سمت راست.

 

 

 

 

 

تصویر 8. کتیبه محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان اقلید (قسمتی از آیه تطهیر).

 

 

 

طرح11. کتیبه محجر چوبی امام‌زاده عبدالرحمان اقلید (قسمتی از آیه تطهیر).

 

4. آثار چوبی متعلق به قرن یازدهم قمری

تعداد چهار اثر چوبی از این دوره شناسایی شد که همه به شهرستان اقلید تعلق دارند و عبارتند از: منبر مسجد جامع، درب امام‌زاده عبدالرحمان، یک لوح قبر و محجر امام‌زاده ابراهیم.

4ـ1. منبر چوبی مسجد جامع اقلید (تصویر 9-10؛ طرح 12-13)

معرفی اثر:

نام: منبر چوبی مسجد جامع اقلید

محل: شهرستان اقلید

تاریخ: 1008 قمری.

توضیحات : درمسجد جامع اقلید، منبر بسیار نفیس منبت‌کاری شده‌ای از چوب گردو وجود دارد که اطراف، در ورودی و نیز ضلع عمودی پله فوقانی آن کتیبه‌نگاری شده است. (تصویر10؛ طرح 12)

محتوای کتیبه: آیه 127 سوره بقره، دعای «ناد علی»، صلوات کامله ، تاریخ 1008 قمری و نام شاه‌عباس اول، نام واقف: ابراهیم، تاریخ 1008 و نام سازنده: استاد شاه‌محمد نجار ذکر گردیده است.

بخش­های مهم کتیبه­: بر کناره­های منبر، دعای «ناد علی» (طرح13) و بر چارچوب درب ورودی آن، آیه 127 سوره بقره یعنی «و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم» و سپس صلوات کامله بدین شرح ثبت شده است:

اللهم صل علی محمد و ال محمد و سلم صاحب التاج و المعراج و المنبر و المحراب سیما الوصی و البتول و السبطین و السجاد و الباقر و الصادق و الرضا و التقی و النقی و العسکری و المهدی صاحب الزمان صلوه الله و سلامه علیه وعلیهم اجمعین.

 

 تصویر 9. منبر چوبی مسجد جامع اقلید.

 

 طرح 12. طرح کتیبه متضمن نام حضرت علی7.

تصویر 10. قسمتی از کتیبه چوبی منبر مشتمل بر نام حضرت علی7.

 

طرح 13. طرح قسمتی از دعای ناد علی بر بدنه منبر.

4ـ2ـ درب چوبی امام‌زاده عبدالرحمان اقلید (تصویر 11؛ طرح 14-15)

معرفی اثر:

نام: درب چوبی امام‌زاده عبدالرحمان

محل : شهرستان اقلید

تاریخ : 1009 قمری

محتوای کتیبه: عبارتند از صلوات کامله چهارده معصوم: و قسمتی از دعای «ناد علی»

 

تصویر 11. طرح درب چوبی امام‌زاده عبدالرحمان.

بخش­های­ مهم کتیبه: در چهار قاب مستطیل‌شکل حاشیه‌ای، دعای «ناد علی» به انضمام صلوات کامله و در چهار قاب داخلی که به صورت افقی است، تاریخ ساخت و اسامی سازنده در و کاتب خوش‌نویس آن بدین شرح ثبت شده است:

«سنه 1009 زبده الصناع محمد ابن استاد معزز پیر غیب نجار (طرح 15)، کتبه ضیاءالدین محمد».

تعدادی از قاب­های تزیینی مربع‌شکل نیز مزین به نام مبارک حضرت علی7 به خط کوفی است. (طرح14)

 

طرح 14. قاب­های کوچک به‌کاررفته متضمن نام مبارک حضرت علی7.

 

طرح15. نمونه قاب و گره و قسمتی از کتیبه به‌کاررفته در امام‌زاده عبدالرحمان.

4ـ3. لوح قبر چوبی اقلید (تصویر 12)

معرفی اثر:

نام: لوح قبر چوبی

محل: شهرستان اقلید

تاریخ: 1032 قمری

توضیحات: این لوح قبر که به شکل زیبایی ساخته شده است، حالت یک پنج‌ضلعی محرابی را دارد که در سال 1032 قمری ساخته شده و در گذشته، در امام‌زاده عبدالرحمان شهرستان اقلید نگه‌داری می‌شد.

محتوای کتیبه: کناره این لوح، صلوات کامله چهارده معصوم علیهم‌السلام به شکلی بدیع نگاشته شده و در ادامه، سال ساخت و نام سازنده آن یعنی " استاد حبیب‌الله " نیز آمده است.

 

تصویر12. لوح قبر چوبی شهرستان اقلید

بخش­های مهم کتیبه: «اللهم صل علی المصطفی و المرتضی علیا و الفاطمه و البتول و السبطین الحسن و الحسین و صل علی السجاد علیاً و الباقر محمداً و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا و التقی محمد و النقی علیا و العسکری الحسن و صل علی الحجه القائم اللائم المظفر امام المهدی الهادی صاحب العصر و الزمان».

4-4. محجر چوبی امام‌زاده ابراهیم اقلید (تصویر 13؛ طرح16)

نام: محجر چوبی امام‌زاده ابراهیم

محل: شهرستان اقلید

تاریخ: 1032 قمری

توضیحات: در شرق شهرستان اقلید، بقعه­ای است معروف به سلطان ابراهیم که ساختمانی نیمه‌مخروبه دارد. صندوقی چوبی روی مزار، قرار دارد که عباراتی به دو زبان عربی و فارسی با خط ثلث، بر روی آن نوشته شده است.

محتوای کتیبه: صلوات کامله چهارده معصوم:، نام واقف: «الفقیره النرگسه متولی هذا المرقد ...» و نام سازنده: «استاد حبیب‌الله».

بخش­های مهم کتیبه: «الحمد لله الذی جعل مشاهد الائمه النجباء قبله للعارفین و صیر مراقد اولیائه کعبه للطائفین و اوجب محبتهم علی الخلائق اجمعین و الصلوه و السلام علی خیر خلقه محمد و اله اجمعین اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه البتول و السبطین و الحسن و الحسین و صل علی زین العباد و علی محمد الباقر و جعفر الصادق و موسی الکاظم و علی الرضا و محمد التقی و الزکی الحسن العسکری (تصویر 13؛ طرح 16) و صل علی الامام التمام الحجه القائم محمد المهدی صاحب الزمان صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین».

 

تصویر 13. قطعه­ای از محجر چوبی امام‌زاده ابراهیم اقلید، قسمتی از صلوات کامله.

 

طرح شماره 16. قسمتی از محجر چوبی امام‌زاده ابراهیم اقلید.

5. آثار چوبی متعلق به قرن سیزدهم قمری

 از این دوره، دو زیارت­نامه چوبی متعلق به امام‌زاده محمد شورجستان آباده به‌دست آمده است. با آن‌که واقفان آن‌ها متفاوتند، به لحاظ شکل اثر، نوع خط (نسخ) و نیز مضمون و محتوای کتیبه­ها، تقریباً مشابه و قرینه و هر دو متعلق به سال 1287 قمری هستند.

 

5ـ1. زیارت‌نامه چوبی امام‌زاده محمد آباده شماره 1 (تصویر14؛ طرح 17)

معرفی اثر:

نام: زیارت­نامه چوبی امام‌زاده محمد از فرزندان امام سجاد7

محل: امام‌زاده محمد شورجستان آباده

تاریخ : سال 1287 قمری

محتوای کتیبه: زیارت وارث و در انتها نام واقف

توضیحات: این اثر، حاوی زیارت‌نامه وارث و متضمن نام «سیدعلی سنه 1287» است که احتمالاً نام واقف است که با خط نسخ سیاه‌رنگ، بر چوب گردو نگاشته شده است.

 

 

تصویر 14. زیارت­نامه امام‌زاده شورجستان شماره 1

 

طرح 17. نمونه خط نسخ نوشته‌شده بر لوح چوبی زیارت­نامه.

 

5ـ2ـ لوح زیارت­نامه امام‌زاده محمد آباده شماره 2 (تصویر 15)

معرفی اثر:

نام: زیارت­نامه شماره 2 امام‌زاده محمد شورجستان

محل: امام‌زاده شورجستان آباده

تاریخ: سال 1287 قمری

محتوای کتیبه: این لوح که دو طرف آن دارای کتیبه است، یک طرفش با عبارت وقف‌نامه مبنی بر «وقف نمود جناب آقا محمد حسین خان الحسینی» شروع شده و در ادامه، زیارت وارث تا اواسط آن آمده است. طرف دیگر، با عبارت «جهت امام‌زاده محمد فرزند امام زین‌العابدین» آغاز و پس از آن دنباله زیارت وارث ذکر شده است.

 

تصویر 15. زیارت­نامه شماره 2 امام‌زاده محمد شورجستان.

نتیجه

در این پژوهش، مجموعاً دوازده اثر چوبی تاریخی کتیبه‌دار، با محتوا و مضامین شیعی از استان فارس که بیش‌تر از ناحیه شمال آن به‌ویژه شهرستان اقلید هستند، شناسایی و مطالعه گردید. از این تعداد، یک نمونه به قرن چهارم، سه نمونه به قرن هشتم، دو نمونه به قرن دهم، چهار نمونه به قرن یازدهم و دو نمونه به قرن سیزدهم قمری تعلق دارند که اهم مضامین شیعی آن‌ها بدین شرح است:

1. آیه تطهیر؛

2. صلوات کامله چهارده معصوم:؛

3. حدیث سفینه؛

4. دعای ناد علی؛

5. اسامی مبارک چهارده معصوم:؛

قابل توجه آن‌که آثار قرن هشتم، از فراوانی و نفاست هنری بیش‌تری برخوردارند. این مهم با مسائل تاریخی نیز هماهنگی دارد؛ زیرا هم‌زمان با حمله مغول و تحولات صورت‌گرفته، به‌ویژه شیعه شدن اولجایتو که به دنبال آن عنوان "سلطان محمد خدابنده" را برگزید، روند گرایش به تشیع افزایش یافت. بر اثر آن در کتیبه‌نگاری­ها نیز مضامین شیعی بیش‌تری که به‌خصوص توأم با حمایت حاکمان و صاحب‌منصبان بوده، استفاده شده است، به گونه‌ای که بر روی برخی از آثار این دوره، عبارت­هایی مانند «امر بعماره» و «قد امر انشاء هذه العماره» به کار رفته است. استفاده از واژه «صاحب» بر روی برخی از آثار این دوره و سپس عصر صفوی که تشیع دوازده‌امامی مذهب رسمی کشور گردید، در عبارات و القابی مانند «صاحب السعید» و «صاحب التاج و المعراج» نیز مؤید این مطلب است؛ زیرا واژه مزبور در برخی از دوره‌ها مبین مقام «وزارت» بوده است.

برخی از نکات جالب توجه این آثار از جهت آیه و حدیث‌نگاری و به طور کلی متون مقدس اسلامی - شیعی، عبارتند از :

الف) صلوات کامله چهارده معصوم: در بیشتر آثار چوبی سده­های هشتم تا یازدهم قمری استان فارس به کار رفته است.

ب) آیه شریفه تطهیر (احزاب، 33) در سه نمونه دیده می­شود که عبارتند از: قدیم‌ترین اثر متعلق به قرن هشتم هجری یعنی سال 704 قمری و نیز دو اثر از قرن دهم به سال­های 953 قمری و 994 قمری.

ج) حدیث سفینه و دعای نادعلی، تنها در آثار عصر صفوی و زیارت‌نامه وارث این فقط در الواح دوگانه قرن سیزدهم قمری استفاده شده است.

نکته آخر آن‌که با روی کار آمدن صفویان که فرهنگ وقف رواج گسترده‌ای می‌یابد، آثار وقفی چوبی استان فارس نیز افزایش یافته است.

1. ابن‌خلدون، عبدالرحمان، مقدمه، ترجمه محمدپروین گنابادی، ج1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1362.
2. اتینگهاوزن، ریچارد، گرابار، الگ، هنر و معماری اسلامی، ترجمه دکتر یعقوب آژند، تهران: سمت، 1378.
3. امین، محسن، دائرة‌المعارفشیعه: اعیان‌الشیعه، ج1، ترجمه کمال موسوی، تهران: بی‌نا، 1345.
4. باسورث، کلیفورد ادموند و دیگران، تاریخ ایران کمبریج، ج5، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر،1363.
5. اوکین، برنارد، معماریتیموریدرخراسان، ترجمه علی آخشینی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1386.
6. بهارزاده، پروین، «صدرالدین محمد دشتکی شیرازی، زندگی، آثار و آراء فلسفی»، مقالات و بررسی‌ها، شماره 66، زمستان 1378، ص139-159.
7. جعفریان، رسول، تاریخ ایران اسلامی، ج3، از یورش مغولان تا زوال ترکمانان، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1381.
8. ـــــــــــــــــــــــ ، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.
9. دیماند، س. م.، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمة عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1336.
10. دینوری، ابوحنیفه احمد‌بن‌داوود، اخبارالطوال، ترجمه محمد مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی، 1364.
11. ذاکری، علی‌اکبر، سیمای کارگزاران امام علی7، ج1، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1371.
12. رستگار، محمدحسین، بارگاه نور، شرح احوال و شخصیت حضرت احمدبن‌موسی شاهچراغ و سیدامیرمحمد‌ بن‌ موسی، شیراز: انتشارات ادیب مصطفوی، 1377.
13. سعیدی‌زاده، رسول، «واکاوی اقلیمی خاندان­های سادات ایران»، نشریه وقف میراث جاویدان، شماره 61، بهار 1387، ص76-81 .
14. طباطبایی، محمدحسین، شیعه در اسلام، قم: هجرت، 1398ق.
15. طبرسی، ابوعلی فضل‌بن‌حسن، تفسیر مجمع‌البیان، ترجمه علی صحت، مصحح: رضا ستوده، تهران: مؤسسه انتشارات فراهانی، 1358.
16. طهرانی، ابوبکر، دیار بکریه، تصحیح و اهتمام نجاتی لوغال فاروق سومر، مقدمه و حواشی فاروق سومر، تهران: طهوری، 1356.
17. قوچانی، عبدالله، «خط بنایی (معقلی)، تجلی علی7 بر خط کوفی بنایی»، کتاب ماه هنر، شماره 31 و32، فروردین و اردیبهشت، 1380، ص90-91.
18.کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه سیدجواد طباطبایی، تهران: انتشارات کویر، 1388.
19. ماهفروزی، علی، «نگرشی بر هنر چوب‌کاری معماری مذهبی دوره تیموری در شهر­سازی ساری»، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ج4، سال 1383، ص427-454.
20. ـــــــــــــــــــــــ ، «مازندران تجلی‌گاه هنر تزیین چوب در دوره تیموری»، موزه‌ها، شماره 34، سال 1387، ص42-45.
21. مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، ج٣ ، تهران: کتاب‌فروشی خیام،  ١٣۶٩.
22. مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، آثار تاریخی و اماکن باستانی فارس، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و نشر اشاره، 1375.
 
منابع عربی
23. اصطخری، ابراهیم‌بن‌محمد، المسالک والممالک، محقق: محمد جابر حینی، قاهره: الهییه العامه لقصور الثقافه1381ق/ 1961م.
24. بلاذری، احمدبن‌یحیی، انساب‌الاشراف، محققان: محمدباقر محمودی، احسان عباس، دوری عبدالعزیز و محمد حمیدالله، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1394ق.
25. ابن‌طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم‌بن‌ناصر، منتقلة الطالبیة، ج١، محقق: محمدمهدی خرسان، قم: المکتبه الحیدریه، ١٣٧7.